آیا خاله مادر محرم است؟

بله، خاله مادر از محارم نسبی محسوب می شود و ازدواج با او حرام است. شناخت دقیق محارم و نامحرمان در فقه اسلامی برای رعایت احکام شرعی در زندگی فردی و اجتماعی ضروری است. این آگاهی به افراد کمک می کند تا روابط خود را در چارچوب تعالیم دینی تنظیم کرده و از شبهات و خطاهای احتمالی دوری کنند. بسیاری از ابهامات در مورد خویشاوندان دورتر یا روابط پیچیده تر، نیاز به تبیین دقیق فقهی دارد که این مقاله به آن ها می پردازد.

رعایت حدود شرعی در تعاملات خانوادگی و اجتماعی نه تنها به حفظ تقوای فردی کمک می کند، بلکه به استحکام بنیان خانواده و سلامت اخلاقی جامعه نیز می انجامد. از آنجایی که اسلام برای هر جنبه ای از زندگی انسان برنامه ای جامع و کامل ارائه داده است، شناخت احکام محرمیت و نامحرمیت نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این احکام با هدف حفظ حیا، عفت و آرامش روانی در جامعه وضع شده اند. ناآگاهی در این زمینه می تواند منجر به اشتباهاتی شود که پیامدهای شرعی و اجتماعی ناخوشایندی به همراه دارد. از این رو، درک صحیح این مفاهیم و مصادیق آن ها برای هر مسلمانی لازم است.

پاسخ صریح و مستدل: محرمیت خاله مادر

همانطور که اشاره شد، خاله مادر، از محارم نسبی است و محرمیت او دائمی است. برای درک دلیل فقهی این محرمیت، باید به سلسله مراتب خویشاوندی و قواعد مربوط به آن در اسلام توجه کرد. خاله مادر در واقع خواهرِ مادربزرگ مادری فرد محسوب می شود. در فقه اسلامی، اصل بر این است که عمه و خاله خود شخص، عمه و خاله پدر و مادر، و همچنین عمه و خاله پدربزرگ ها و مادربزرگ ها، همگی محرم به شمار می روند.

این قاعده بر اساس عمومیت آیات و روایات فقهی استوار است که تحریم ازدواج با خواهر پدربزرگ و مادربزرگ را نیز شامل می شود. هر چقدر در سلسله اجداد به سمت بالا برویم (پدربزرگ ها و مادربزرگ ها)، و هر چقدر در سلسله فروع به سمت پایین برویم (نوه ها و نتیجه ها)، اصول و فروعی که به واسطه نسب (خون) به ما متصل هستند، محرمیت ایجاد می کنند. مادربزرگ پدری و مادربزرگ مادری و هر آنچه بالاتر روند، محرم محسوب می شوند. به همین ترتیب، خواهران و برادران آن ها نیز بر اساس این قاعده، از محارم محسوب می شوند. خاله مادر نیز به عنوان خواهرِ مادربزرگِ مادری، در دایره محارم قرار می گیرد و حکم محرمیت او قطعی و دائمی است و ازدواج با او حرام است.

شناخت دقیق محارم نه تنها از نظر شرعی اهمیت دارد، بلکه به حفظ حریم ها و استحکام روابط خانوادگی نیز کمک شایانی می کند. این آگاهی، جلوی بسیاری از سوءتفاهم ها و اشتباهات احتمالی را می گیرد.

تفاوت های اساسی میان محارم و نامحرمان

تمایز بین محارم و نامحرمان صرفاً به عدم جواز ازدواج محدود نمی شود، بلکه این تفاوت ها در ابعاد مختلف زندگی و تعاملات اجتماعی، احکام شرعی متفاوتی را به همراه دارد. شناخت این تفاوت ها برای رعایت صحیح موازین اسلامی حیاتی است.

قوانین ازدواج

یکی از اصلی ترین تفاوت ها، مربوط به قوانین ازدواج است. ازدواج با محارم (نسبی، سببی، یا رضاعی) به کلی حرام و باطل است. این حرمت ابدی است و هیچ شرایطی آن را تغییر نمی دهد. در مقابل، ازدواج با نامحرمان در صورت رعایت شرایط شرعی و فقدان موانع دیگر (مانند ازدواج همزمان با خواهر زن)، جایز و مشروع است. این قاعده، ستون اصلی حفظ روابط خانوادگی و جلوگیری از هرج و مرج در ساختار آن است.

حدود نگاه و پوشش (حجاب)

تفاوت دیگر در حدود نگاه و پوشش (حجاب) است. در برابر نامحرم، زن موظف به رعایت حجاب کامل (پوشاندن تمام بدن به جز گردی صورت و دست ها تا مچ) است و نگاه مرد به زن نامحرم نیز با شرایط خاصی مجاز است (بدون قصد لذت و ریبه و محدود به گردی صورت و دست ها). اما در برابر محارم، این حدود متفاوت است. زن می تواند بخش هایی از بدن خود را که معمولاً در برابر محارم پوشیده نمی شود (مانند موها، گردن، و ساعد دست) آشکار کند، البته به شرط آنکه نگاه و نمایش بدن بدون قصد لذت و ریبه باشد. مرد نیز می تواند به این بخش ها نگاه کند. با این حال، نگاه به عورتین در هر حال، چه محرم و چه نامحرم، حرام است.

خلوت و دست دادن (مصافحه)

در مورد خلوت و دست دادن (مصافحه) نیز تفاوت های بارزی وجود دارد. خلوت کردن مرد و زن نامحرم در مکانی که احتمال گناه وجود دارد، حرام است. همچنین دست دادن مرد با زن نامحرم بدون مانع (مانند لباس) و با قصد لذت، حرام است و حتی بدون قصد لذت نیز احتیاط واجب در حرمت است. اما با محارم، خلوت کردن و دست دادن (بدون قصد لذت و ریبه) جایز است. این تفاوت ها نشان دهنده دقت اسلام در تنظیم روابط اجتماعی برای حفظ عفت و پاکدامنی است.

طبقه بندی جامع محارم در اسلام (سه دسته اصلی)

در فقه اسلامی، محارم به سه دسته اصلی تقسیم می شوند که هر یک شرایط و احکام خاص خود را دارند. شناخت این دسته بندی برای درک صحیح روابط محرمیت ضروری است.

محارم نسبی (خونی)

محارم نسبی به افرادی گفته می شود که از طریق تولد و خویشاوندی خونی از ابتدا محرم یکدیگر محسوب می شوند و محرمیت آن ها دائمی است. این دسته از محارم از اهمیت ویژه ای برخوردارند و احکام مربوط به آن ها در قرآن کریم به صراحت بیان شده است.

فهرست محارم نسبی برای مردان:

• مادر: مادر و مادربزرگ های پدری و مادری (هر چه بالاتر روند) همگی محرم هستند. این محرمیت از زمان تولد برقرار است.
• دختر: دختر خود شخص، نوه ها و نتیجه ها (دخترِ پسر و دخترِ دختر، هر چه پایین تر روند) نیز از محارم خونی محسوب می شوند.
• خواهر: هر دختری که پدر او یا مادر او یا هر دوی آن ها با مرد یکی باشد، خواهر محسوب شده و محرم است.
• فرزندان خواهر و برادر: دختران و پسران برادر و خواهر (نوه و نتیجه آن ها هر چه پایین تر روند) نیز در دسته محارم نسبی قرار می گیرند.
• عمه: عمه خود شخص، عمه پدر و مادر، و همچنین عمه مادربزرگ ها و پدربزرگ ها (هر چه بالاتر روند) محرم هستند.
• خاله: خاله خود شخص، خاله پدر و مادر، و همچنین خاله مادربزرگ ها و پدربزرگ ها (هر چه بالاتر روند) محرم هستند.

فهرست محارم نسبی برای زنان:

• پدر: پدر و پدربزرگ های پدری و مادری (هر چه بالاتر روند) همگی محرم هستند.
• پسر: پسر خود زن، نوه ها و نتیجه ها (پسرِ پسر و پسرِ دختر، هر چه پایین تر روند) از محارم خونی محسوب می شوند.
• برادر: هر مردی که پدر او یا مادر او یا هر دوی آن ها با زن یکی باشد، برادر محسوب شده و محرم است.
• فرزندان برادر و خواهر: پسران و دختران برادر و خواهر (نوه و نتیجه آن ها هر چه پایین تر روند) نیز در دسته محارم نسبی قرار می گیرند.
• عمو: عموی خود زن، عموی پدر و مادر، و همچنین عموی مادربزرگ ها و پدربزرگ ها (هر چه بالاتر روند) محرم هستند.
• دایی: دایی خود زن، دایی پدر و مادر، و همچنین دایی مادربزرگ ها و پدربزرگ ها (هر چه بالاتر روند) محرم هستند.

این دسته بندی جامع، چارچوب اصلی شناخت محارم را تشکیل می دهد و ریشه در آیات قرآن و سنت نبوی دارد.

محارم سببی (به واسطه ازدواج)

محارم سببی به افرادی گفته می شود که به واسطه عقد ازدواج صحیح (دائم یا موقت) محرم یکدیگر می شوند. این نوع محرمیت نیز دائمی است و حتی پس از جدایی یا فوت همسر، از بین نمی رود. محرمیت سببی نقش مهمی در گسترش دایره محارم و استحکام روابط خانوادگی ایفا می کند.

فهرست محارم سببی برای مردان:

• مادرزن و مادربزرگ های همسر: مادرزن و مادربزرگ های او (هر چه بالاتر روند)، با صرف عقد ازدواج با همسر، بر مرد محرم ابدی می شوند. این محرمیت حتی پس از طلاق یا فوت همسر نیز باقی می ماند.
• دختر همسر از شوهر قبلی (ربیبه): دختر همسر از شوهر قبلی (ربیبه) نیز بر مرد محرم است، مشروط بر اینکه مرد با مادر او نزدیکی (دخول) کرده باشد. در صورت وقوع دخول، محرمیت ربیبه ابدی می شود، حتی اگر عقد با مادرش فسخ شود.

فهرست محارم سببی برای زنان:

• پدرشوهر و پدربزرگ های شوهر: پدرشوهر و پدربزرگ های او (هر چه بالاتر روند)، با صرف عقد ازدواج با شوهر، بر زن محرم ابدی می شوند. این محرمیت نیز حتی پس از طلاق یا فوت شوهر باقی می ماند.
• پسر شوهر از همسر قبلی: پسر شوهر از همسر قبلی او بر زن محرم است. برای ایجاد این محرمیت، نیازی به دخول یا نزدیکی با شوهر نیست و به محض وقوع عقد، این پسر بر زن محرم می شود و محرمیت آن ابدی است.

محارم سببی نقش مهمی در گسترش دایره روابط محرمیت و ایجاد پیوندهای عمیق تر بین خانواده ها ایفا می کنند.

محارم رضاعی (به واسطه شیر خوردن)

محارم رضاعی به افرادی گفته می شود که به واسطه شیر خوردن از یک زن با شرایط خاص شرعی، محرم یکدیگر می شوند. این نوع محرمیت پیچیدگی های خاص خود را دارد و نیازمند دقت فراوان در رعایت شرایط شرعی است تا محرمیت به درستی ایجاد شود. این محرمیت نیز مانند محرمیت نسبی و سببی، دائمی است.

شرایط محرمیت رضاعی:

برای ایجاد محرمیت رضاعی، باید تمامی شرایط زیر به دقت رعایت شود:

1. شیر از راه ازدواج صحیح: شیر زن باید از راه ازدواج صحیح و حلال باشد. یعنی زن باید در زمان شیر دادن، همسرِ شرعی مردی باشد که صاحب فرزند شیرخوار است، یا شیر او حاصل از ازدواج صحیح باشد.
2. شیر مستقیم از پستان: کودک باید شیر را مستقیماً از پستان زن شیرده (دایه) بمکد. اگر شیر را در ظرفی بدوشند و به کودک بدهند، یا از طریق شیشه شیر بخورد، محرمیت رضاعی ایجاد نمی شود (البته برخی از فقها در این مورد احتیاط دارند یا فتوای دیگری می دهند که باید به مرجع تقلید مراجعه شود).
3. زنده بودن دایه: دایه (زن شیرده) هنگام شیر دادن باید زنده باشد. اگر کودک همه یا بخشی از شیر لازم برای محرمیت را از زن مرده تغذیه کند، محرمیت ایجاد نمی شود.
4. سن شیرخوار: سن شیرخوار نباید از ۲۴ ماه قمری (تقریباً دو سال) تجاوز کرده باشد. اگر کودک پس از این سن شیر بخورد، محرمیت رضاعی ایجاد نمی شود.
5. مقدار و کیفیت شیر خوردن: مقدار شیر خوردن باید به یکی از سه شکل زیر باشد که در فقه به آن «نصاب شیرخوارگی» گفته می شود:
   • پانزده مرتبه متوالی: کودک باید پانزده مرتبه متوالی و کامل از یک زن شیر بخورد به طوری که هر مرتبه، سیر شود و در بین آن شیرِ دیگری نخورد.
   • یک شبانه روز کامل: کودک باید به مدت یک شبانه روز کامل، غذایش منحصر به شیر آن دایه باشد و در این مدت غذای دیگری نخورد.
   • رویش گوشت و استحکام استخوان: کودک آنقدر شیر بخورد که گوشتش از آن شیر بروید و استخوانش از آن محکم شود. یعنی رشد جسمی او مستقیماً از آن شیر حاصل شود.

فهرست محارم رضاعی برای کودک شیرخوار:

در صورت رعایت کامل شرایط فوق، کودک شیرخوار بر افراد زیر محرم می شود:

• مادر رضاعی (دایه)
• پدر رضاعی (شوهر دایه که صاحب شیر است)
• فرزندان دایه (چه آن هایی که قبل از شیرخوارگی به دنیا آمده اند و چه آن هایی که بعداً به دنیا می آیند)، که برادر و خواهر رضاعی کودک محسوب می شوند.
• پدر و مادر دایه
• خواهر و برادر دایه
• عمو، عمه، دایی و خاله دایه

نکات مهم درباره محارم رضاعی:

بسیار مهم است که بدانیم محرمیت رضاعی فقط برای کودک شیرخوار و فامیل های دایه (طبق لیست بالا) ایجاد می شود و شامل فامیل های کودک شیرخوار (مانند خواهران و برادران نسبی او) نسبت به فامیل های دایه نمی شود. به عنوان مثال، اگر دختری توسط زنی شیر داده شود، برادران نسبی این دختر، بر دایه و فامیل های او محرم نمی شوند، مگر در موارد خاص و پیچیده ای که نیاز به رجوع به مرجع تقلید دارد. به طور کلی، شیر دادن با شرایط شرعی باعث می شود که فقط بچه شیر خورده (نه فامیل های او) مانند بچه واقعی آن زن، بر همه کسانی که بچه واقعی آن زن محرم هستند، محرم شود.

افراد نامحرم رایج در فامیل (برای رفع ابهامات)

در بسیاری از خانواده ها، ممکن است ابهاماتی در مورد محرمیت برخی از خویشاوندان وجود داشته باشد که لازم است به آن ها تصریح شود. برخی روابط خویشاوندی که ممکن است به اشتباه محرم پنداشته شوند، در واقع نامحرم هستند و رعایت حدود شرعی در برابر آن ها ضروری است. در جدول زیر، به برخی از این موارد رایج اشاره شده است:

عنوان رابطه	وضعیت محرمیت	توضیحات تکمیلی
زن برادر	نامحرم	همسر برادر، حتی پس از فوت یا طلاق برادر، بر شما نامحرم است.
شوهر خواهر	نامحرم	همسر خواهر، بر شما نامحرم است.
داماد (همسر دختر)	محرم (سببی)	داماد بر مادر زن و مادربزرگ های او، محرم ابدی است.
عروس (همسر پسر)	محرم (سببی)	عروس بر پدرشوهر و پدربزرگ های او، محرم ابدی است.
پسر عمو/دختر عمو	نامحرم	با وجود خویشاوندی خونی، این افراد نامحرم هستند.
پسر خاله/دختر خاله	نامحرم	با وجود خویشاوندی خونی، این افراد نامحرم هستند.
پسر عمه/دختر عمه	نامحرم	با وجود خویشاوندی خونی، این افراد نامحرم هستند.
پسر دایی/دختر دایی	نامحرم	با وجود خویشاوندی خونی، این افراد نامحرم هستند.
خواهر زن	نامحرم	خواهر زن نامحرم است و ازدواج همزمان با او حرام است (جمع بین دو خواهر). پس از طلاق یا فوت زن و پایان عده، ازدواج با خواهرش جایز می شود.
برادر زن	نامحرم	برادر همسر بر شما نامحرم است.
خاله مادر بزرگ / عمه مادر بزرگ	محرم	طبق قاعده محارم نسبی، خاله و عمه پدربزرگ و مادربزرگ محرم هستند.
دختر زن (قبل از نزدیکی)	نامحرم	اگر مردی با زنی ازدواج کند اما هنوز با او نزدیکی نکرده باشد، دختر آن زن (ربیبه) بر این مرد نامحرم است و می تواند با او ازدواج کند. محرمیت ربیبه منوط به وقوع نزدیکی با مادر اوست.
خواهر خوانده / برادر خوانده	نامحرم	این افراد هیچ رابطه نسبی یا سببی ندارند و به صرف «خوانده» بودن محرم نمی شوند.
پسر هوو / دختر هوو	نامحرم	فرزندان همسر دیگرِ پدر یا مادر شما (که از شخص دیگری هستند)، بر شما نامحرم هستند مگر اینکه از طریق نسبی، سببی یا رضاعی، محرمیت دیگری برقرار باشد.

این لیست به روشن شدن برخی ابهامات رایج کمک می کند. در هر صورت، اصل بر این است که اگر خویشاوندی از سه طریق نسبی، سببی یا رضاعی اثبات نشود، فرد نامحرم تلقی شده و رعایت احکام نامحرم در برابر او لازم است.

احکام مهم و حدود شرعی مرتبط با محارم و نامحرمان

رعایت احکام شرعی در روابط با محارم و نامحرمان، بخش مهمی از زندگی دینی و اخلاقی مسلمانان را تشکیل می دهد. این احکام با هدف حفظ حریم ها، عفت، و جلوگیری از مفاسد اجتماعی وضع شده اند.

احکام حجاب و پوشش

حدود حجاب زن در برابر مردان نامحرم: زن مسلمان باید تمامی بدن خود را به جز گردی صورت و دست ها تا مچ، از دید نامحرم بپوشاند. این پوشش باید به گونه ای باشد که برجستگی های بدن را نمایان نکند و موجب جلب توجه نامحرمان نشود. لباس نباید نازک یا تنگ باشد.

حدود حجاب زن در برابر محارم: در برابر محارم (نسبی، سببی، رضاعی)، زن می تواند موها، گردن، ساعد و ساق پا را نمایان سازد. اما لازم است از پوشاندن عورتین در هر حالتی اطمینان حاصل کند. این اجازه به معنای جواز بی بند و باری نیست، بلکه باید با حفظ حیا و بدون قصد لذت و ریبه باشد.

حدود نگاه مردان به زنان: نگاه مرد به زن نامحرم باید بدون قصد لذت باشد و به گردی صورت و دست ها تا مچ محدود شود. نگاه به سایر قسمت های بدن زن نامحرم حرام است. نگاه مرد به زن محرم نیز به جز عورتین، با شرط عدم قصد لذت و ریبه جایز است.

حکم دست دادن (مصافحه) با نامحرم

از دیدگاه فقه اسلامی، دست دادن مرد با زن نامحرم حرام است، چه با قصد لذت باشد و چه بدون آن. این حکم شامل زنان مسلمان و غیر مسلمان (اهل کتاب) می شود و تفاوتی در آن نیست. در روایات متعددی بر این مسئله تأکید شده است.

در این خصوص، روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که سماعة بن مهران درباره مصافحه مرد با زن از ایشان پرسید. امام در پاسخ فرمودند: «برای مرد حلال نیست با زنان مصافحه کند مگر زنی که ازدواج با وی حرام است؛ یعنی از محارم اوست، همانند خواهر، دختر، عمه، خاله و دختر خواهر. اما نباید با زنی که ازدواج با وی حلال و نامحرم است مصافحه کند مگر از روی جامه و دست زن را نیز نفشارد.» این روایت به وضوح نشان می دهد که در صورت ضرورت و با وجود مانع (مثل دستکش یا پارچه) و بدون فشار دست و قصد لذت، ممکن است در شرایط خاص مصافحه جایز باشد، اما اصل بر حرمت است.

حدود و آداب ارتباط و صحبت کردن با نامحرم

ارتباط با نامحرم باید در چارچوب شرعی و به دور از هرگونه گناه باشد. پرهیز از شوخی و خنده نابجا و هرگونه ارتباطی که منجر به گناه یا ریبه (ترس از افتادن در گناه) شود، واجب است. هدف اصلی از ارتباط باید انجام امور ضروری و کاری باشد. اسلام به شدت از خلوت کردن مرد و زن نامحرم در مکانی که شخص سومی حضور ندارد و احتمال گناه می رود، منع کرده است. حتی صحبت کردن های طولانی و غیرضروری که ممکن است به ایجاد علاقه و به گناه کشیده شدن منجر شود، باید ترک گردد. کلام باید جدی، کوتاه، و به دور از نازک گویی یا تحریک کنندگی باشد.

حرمت ازدواج با محارم

اسلام به صراحت ازدواج با محارم را حرام اعلام کرده است. این حکم در آیه ۲۳ سوره نساء به وضوح بیان شده است:

حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالَاتُکُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ…

(ازدواج با مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه هایتان و خاله هایتان و دخترانِ برادر و دخترانِ خواهر [بر شما حرام است]).

این آیه شریفه، علاوه بر مادر، دختر، خواهر، عمه و خاله، به «بنات الاخ» (دختران برادر) و «بنات الاخت» (دختران خواهر) نیز اشاره دارد. منظور از دختران برادر و خواهر در این آیه، نه تنها دختران مستقیم آن ها، بلکه نوه ها و نتیجه های آن ها (هر چه پایین تر روند) نیز می باشد. همچنین، اجداد (پدربزرگ ها و مادربزرگ ها) در منزلت پدر و مادر قرار می گیرند. بنابراین، عمو و عمه و خاله و دایی پدر و مادر و اجداد نیز به دلیل همین قاعده، محرم محسوب می شوند. به عنوان مثال، خاله مادر به دلیل اینکه خواهر مادربزرگ مادری است، در عموم تحریم دختران خواهر یا عمه و خاله اجداد قرار می گیرد.

این حرمت، حکمت های بسیاری دارد که از جمله آن ها می توان به حفظ نسل سالم، جلوگیری از مشکلات ژنتیکی، و استحکام بنیان خانواده از طریق گسترش روابط سببی اشاره کرد. ازدواج با محارم، به دلیل نزدیک بودن روابط خونی و عاطفی، می تواند به فروپاشی حریم ها و مشکلات روانی و اجتماعی منجر شود.

نتیجه گیری: اهمیت آگاهی و رعایت احکام الهی

شناخت دقیق و رعایت احکام مربوط به محارم و نامحرمان، ستونی اساسی در زندگی مؤمنانه و تشکیل یک جامعه اسلامی سالم و با فضیلت است. همانطور که در این مقاله به تفصیل بیان شد، «خاله مادر» یکی از محارم نسبی است و محرمیت او دائمی است. این شناخت تنها یک پاسخ ساده به یک پرسش شرعی نیست، بلکه دروازه ای به سوی درک عمیق تر از نظام روابط انسانی در اسلام است.

با طبقه بندی محارم به سه دسته نسبی، سببی و رضاعی، ابعاد مختلف این احکام روشن می شود و تفاوت های اساسی در نحوه تعامل، پوشش، نگاه و ازدواج میان محارم و نامحرمان به وضوح نمایان می گردد. رعایت این حدود، نه تنها به حفظ عفت و پاکدامنی فردی و اجتماعی کمک می کند، بلکه باعث استحکام بنیان خانواده و آرامش روانی اعضای آن می شود. هدف از وضع این قوانین، فراهم آوردن بستری امن و اخلاقی برای رشد و تعالی انسان است.

بنابراین، آگاهی از این احکام و پایبندی عملی به آن ها، نه تنها یک وظیفه شرعی، بلکه یک گام مهم در جهت ساختن جامعه ای سالم تر و معنوی تر است. در نهایت، در مواجهه با هرگونه ابهام یا مسئله پیچیده، همواره توصیه می شود برای کسب اطمینان کامل و عمل به تکلیف شرعی، به مراجع تقلید و علمای دین مراجعه شود.