حسین قره: نوروز اما بیشترین تاثیر را از ساکنان فلات ایران گرفته است و بعضی از مستندات احتمال آن را می دهند که از این منطقه سرریز شده و به فرهنگ های دیگر نیز سرایت کرده است. بعضی هم خلاف این را باور دارند و معتقدند که از مناطق دیگر به فلات ایران آمده است. اگرچه هیچ شکی نیست که در دو رویداد مهم -که قطعاً به دوره کشاورزی بازمی گردد- در بیشتر اقوام و ساکنان هند و غرب آسیا پاسداشت می شده است. اولی جشن باززایی زمین و آسمان در بهار است و دومی جشن آفرینش در پایان تابستان و آغاز پاییز است، (که در ایران آن را مهرگان می نامیم) جشنی که به برداشت محصول مرتبط است. این دو زمان در تقویم کشاورزی بسیار مهم هستند، یکی آن که جهان و گیاه دوباره سر از خاک برمی کشد و آن دوره که دوباره به خوابی فصلی فرو می رود. این دو امر برای مردمانی که در هزاره ها پیش زندگی می کردند و تمام زندگی شان به این امر وابسته بود، بسیار مهم است. برای همین است که تمام عناصر مربوط به زایش و بیداری طبیعت در دوره هایی مقدس می شوند. از خورشید و باران و زمین و… که عناصر باروری هستند.
در چرخش ها و بده و بستان های فرهنگی، بسیاری از آیین ها عناصر را از هم وام می گیرند، آیین ها برای بقا نیاز به تکرار دارند و اسطوره به نمایش تبدیل شده و حالتی تکرار شونده، می یابد. آیین های نمایشی تقریباً از همین تکرارها شکل می گیرد.
از کشف آتش تا باززایی زمین در یک دوره تکرار شونده
آیین های نمایشی در یک دسته بندی کلی دو نوع اجرا دارند. یک با مشارکت همگان و دیگری با اجرای گروهی خاص. مثلاً در اجرای تعزیه گروهی خاص بر صحنه و سکو و میدان شهر نسخه ای بر دست می گیرند و آیین را اجرا می کنند. در آیین های نمایشی همچون چهارشنبه سوری که پر از خرد آیین هاست تمام مردم یک شهر یا روستا در آن مشارکت دارند و از منش و رفتار خود خارج شده و نقشی را بازی می کنند. مثلاً در آیین نمایشی ملاقه زنی، مردم بدون آن که نیازی به صحنه و نسخه و … داشته باشند خود در نقشی حاضر شده و در کوچه و خیابان در خانه ها را می زنند و طلب شیرینی و دانه های گیاهی می کنند و… یا در آیینی مثل فال گوش ایستادن- که آن هم درِ چهارشنبه سوری اتفاق می افتد- آدم ها در پس و پشت کوچه و گذری می مانند تا از میان حرف مردمان نکته ای و پند و اندرزی را به دست بیاورند. بعد از اسلام و در رفت وآمدهای فرهنگی، فال گوش اگر همتش بلند بود و بخت همراهش، می توانست خضر نبی را دیدار کند یا حرفی و حدیثی از او به دست بیاورد که راهگشای روز و سالش بود.
نوروز هم آیین های نمایشی تکرار شونده ای دارد که قبل از آغاز سال نو شروع می شود. البته آیین باززایی و جشن کشف آتش در ایران نزدیک هستند و در بستر یک جشن اجرا می شوند. جشنی که ما آن را چهارشنبه سوری می شناسیم، پاسداشتی برای کشف آتش یا هدیه دادن آن از سوی خدایان به انسان است. این آیین اگر چه خود مستقل است و تقریباً در تمامی فرهنگ ها، اسطوره های مشخص و آیین های نمایشی مرتبط دارد، اما در ایران با جشن نوروز پیوند خورده است؛ چرا که کشف آتش و به طبع آن رام شدن جهان، به تقویت زندگی و استیلا بر تاریکی و شب ممکن شد و در پیشرفت ابزارسازی تاثیر بزرگی در دوره کشاورزی و بعد از آن داشته است.
که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی/ از سیاوش تا میر نوروزی
این بیت از حافظ که: سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی/ که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی اشاره به آیینی بسیار کهن دارد. آیینی که زنده یاد مهرداد بهار که از بزرگترین اسطوره شناسان ایران بود در سرفصل آیین های نوروزی آن را مرتبط با «خدای شهید شونده» یا «شاه شهید» می داند. کسی در آخرین روزهای سال قربانی می شود تا با هدیه دادن خون او به زمین، در بهار خاک بارور شود و با خون تازه آن شهید، جهان نو گردد.
این مراسم در دو شکل اجرا می شده است، یک شکل سوگواره (تراژیک) و دیگری در شمایل و شکلی خنده آور و مضحک.
شکل سوگواره این اسطوره، شاه شهید یا قربانی برای بیداری زمین و برکت یافتن آن، اجرای هرساله سوگنامه سیاوش است. شاه شهید چند عنصر را در خود دارد که مهمترین آنها جوان و پاک بودن است. سیاوش که شاه شهید اساطیر است به غیر از جوانی، پاکی اش در آزمون هایی چون گذشتن از آتش اثبات شده. سرشت پاک و مینوی او بر همگان روشن و از این مهم تر اینکه پس از مرگ او و از خون ریخته شده اش، تخم گیاه می روید. بر اساس اساطیر آنجا که خون سیاوش ریخته شده، گیاهِ «هوم» که شفابخش است می روید.
در شکل خنده آور و مضحک، این شاه آن ویژگی ها را ندارد بلکه تمام برعکس آن شاه از عقل و درایت و تدبیر به دور است، فرمان هایش همه از بی خردی است و آنچه حکم می کند تنها در پنج روز آخر سال اجرا می شود. میر نوروز که نمایش آن تا چندی پیش در روستاهای ایران اجرا می شده است، حکایت مردی از مردمان عادی که بر اساس انتخاب مردمان، شاه می شود، در 5 روز کبیسه یا خمسه مسترقه یا 5 روز آخر سال، چه آن سال که روز کبیسه دارد یا نه، در این 5 روز آشوب است. فرمان هایی به غلط و احکامی ناروا می دهد و مردمان با این شاه مجلس های بازی را اجرا و در آخرین روز او را نمادین از روستا یا شهر بیرون می کنند تا او با احکام غلط و بی تدبیری ها و آشوب ها و آشفتگی ها از شهر و دیار خارج شده و مردمان با دلی روشن و روانی پاک از آلایش ها به سال جدید و نو وارد شوند.
در چرخش ها و تبدیل های فرهنگی بعداً شمرپوش تعزیه که دستش به خون اولیا و امام شهید آلوده است، مورد لعن و نفرین و طرد از شهر قرار می گیرد.
عمو نوروز و حاجی فیروز
شخصیت سیاه در هنرهای نمایشی ایران هیچ پیوندی نژادی و خونی ندارد. اگر به خاطر داشته باشید چندی پیش نسبت به این مسیله که شخصیت های آیین نمایش ایرانی تعریضی به سیاهان برده دارند، طرح مسیله شد. ضمن احترام عمیق به بردگانی که در دوران سیاه برده داری قربانی شدند، این نکته در بن و بنیاد برداشتی اشتباه است. اگرچه در قرن های متاخر مخصوصاً دوره قاجار برده داری در ایران در شکلی محدود و در درباره رواج داشت و بعضی از حرکت های این بردگان به سیاه بازی راه یافت؛ اما تاریخ برده داری در ایران آن مسیر را نداشته که در دل آیین های کهن راه پیدا کند.
سیاه پوشان با نام های متفاوتی که در هزاره ها و قرن ها داشته اند در واقع نمادی از زمین تیره و خاک حاصل خیز بودند و لباس سرخ و قرمز آن ها نشان از باروری های طبیعت از جمله بادها و باران ها و آتش است.
سهره و سهراب و تلفیق هایی از این دست که در چرخش زبان های هند و ایرانی امروز نیز استفاده می شوند، در معنای اولیه و در ریشه به معنای آب سرخ است. آب سرخ نشانی از روزهای طغیان رودخانه است که در بارش های بهاری سیل آسا می آیند و موجب حاصلخیزی جلگه می شوند.
سیاه که نشانه زمین و مادر آن است، با تلاطم طبیعت باری دیگر بیدار شده و رقصان می شود تا بتوان در آن گیاه کاشت و حاصل آن را برداشت کرد.
12 روز نشانی از 12 ماه یا هزاره ها
12 روز نوروز پاسداشت زندگی است، زندگان به دیدار هم می روند. قطعاً در زمستان سرد عزیزانی به خاک سپرده شده اند. در ماه هایی که تاریکی شب طولانی است و روشنایی روز اندک. فسردگی، آدمیان را زمین گیر کرده اما نوروز بهانه است برای پیدا کردن قوم وخویش و خویشاوند. برای پیدا کردن نیروی کار، قرارهای پیوند و… اما سیزدهمین روز که در مراسم نوروز نحس تلقی می شود، روز بازگشت مردگان است و روز آشوب ازلی. روزی که نشانه پایان جهان است. جایی که مردگان و زندگان دوباره در یکجا به هم می رسند. در نقشه نوروز روز سیزدهم روز آشوب و بازگشت مردگان است.
5757
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "آیین های نمایشی نوروز؛ از پایکوبی و هلهله تا بازگشت مردگان/ سیاهِ آیین های نمایش ایران ربطی به برده داری ندارد" هستید؟ با کلیک بر روی فرهنگ و هنر، آیا به دنبال موضوعات مشابهی هستید؟ برای کشف محتواهای بیشتر، از منوی جستجو استفاده کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "آیین های نمایشی نوروز؛ از پایکوبی و هلهله تا بازگشت مردگان/ سیاهِ آیین های نمایش ایران ربطی به برده داری ندارد"، کلیک کنید.