غبار زلزله ترکیه و سوریه

فوریه ۲۰۲۳ جنوب ترکیه و شمال سوریه شاهد یکی از ویرانگرترین رویدادهای لرزه نگاری قرن اخیر بودند. دو زمین لرزه قدرتمند با اختلاف ساعاتی منطقه ای وسیع را لرزاندند و پیامدهای فاجعه باری به دنبال داشتند. این رخداد نه تنها هزاران کشته و زخمی برجای گذاشت بلکه زیرساخت ها خانه ها و میراث فرهنگی چندین استان و شهر را نابود کرد و زندگی میلیون ها نفر را مختل کرد. مقیاس این بلای طبیعی گستردگی آسیب ها و چالش های پیش روی عملیات امداد و نجات و بازسازی آن را به یک بحران انسانی تمام عیار تبدیل کرد. درک ابعاد این زلزله مشخصات فنی آن دلایل شدت تخریب پیامدهای اجتماعی و اقتصادی و واکنش های داخلی و بین المللی به این فاجعه برای آگاهی از پیچیدگی های مدیریت بحران های بزرگ و آمادگی در مناطق زلزله خیز حیاتی است. این محتوا به بررسی عمیق این زلزله از مشخصات فنی تا پیامدها و تحلیل زمینه های آن می پردازد تا تصویری جامع از این رویداد مهم ارائه دهد.

مشخصات زلزله های اصلی

مشخصات و محل رومرکز زلزله ۷٫۸ ریشتری

اولین زمین لرزه بزرگ در ساعت ۰۴:۱۷ به وقت محلی ترکیه در تاریخ ۶ فوریه ۲۰۲۳ (۱۷ بهمن ۱۴۰۱) رخ داد. این زلزله با بزرگی ۷٫۸ در مقیاس گشتاوری (Mw) ثبت شد و رومرکز آن در نزدیکی شهر شهیدکامل در استان غازی عینتاب در فاصله حدود ۳۴ کیلومتری غرب این شهر و در نزدیکی مرز با سوریه قرار داشت. عمق کانونی این زلزله حدود ۱۰ کیلومتر گزارش شد که نسبتاً کم عمق بودن آن به شدت لرزش ها در سطح زمین افزود. این زلزله اصلی که حدود ۷۵ ثانیه به طول انجامید بر روی گسل شرق آناتولی و گسل دریای مرده رخ داد و انرژی عظیمی را آزاد کرد که منجر به تخریب گسترده در مناطق اطراف رومرکز شد.

مشخصات و محل رومرکز زلزله دوم ۷٫۵ ریشتری

تنها حدود ۹ ساعت پس از زلزله اول در ساعت ۱۳:۲۴ به وقت محلی ترکیه زمین لرزه قدرتمند دیگری با بزرگی ۷٫۵ در مقیاس گشتاوری (Mw) منطقه را لرزاند. رومرکز این زلزله در فاصله حدود ۱۰۵ کیلومتری شمال رومرکز زلزله اول در نزدیکی شهر البیستان در استان قهرمان مرعش واقع شده بود. عمق کانونی این زلزله نیز کم و حدود ۷٫۴ کیلومتر گزارش شد. این زلزله دوم که حدود ۴۵ ثانیه طول کشید بر روی گسل دیگری به نام گسل چارداک–سورگون رخ داد و دامنه تخریب را در مناطق وسیع تری گسترش داد و تلاش های امداد و نجات را با چالش های بیشتری روبرو کرد. وقوع دو زمین لرزه بزرگ با این قدرت در فاصله زمانی کوتاه وضعیت اضطراری بی سابقه ای را ایجاد کرد.

زلزله باز هم جنوب ترکیه را لرزاند

پس از وقوع دو زمین لرزه اصلی با بزرگی ۷٫۸ و ۷٫۵ ریشتر منطقه جنوب ترکیه و شمال سوریه شاهد هزاران پس لرزه بود. این پس لرزه ها که برخی از آن ها قدرت قابل توجهی داشتند (بیش از ۵۴۰ پس لرزه با بزرگی ۴ ریشتر یا بیشتر تا ماه مه ۲۰۲۳) به ساختمان های آسیب دیده خسارت بیشتری وارد کرده و خطر فروریختن سازه های ناپایدار را افزایش دادند. ادامه لرزش ها باعث ایجاد ترس و اضطراب مداوم در میان بازماندگان شد و امکان بازگشت به خانه ها را برای بسیاری از مردم از بین برد. گستردگی و تعداد بالای پس لرزه ها نشان دهنده انرژی عظیمی بود که در اثر جابجایی صفحات تکتونیکی در منطقه آزاد شده بود و بر پیچیدگی وضعیت پس از حادثه می افزود.

آسیب ها و خسارات زلزله

آسیب ها

زمین لرزه های متوالی در ترکیه و سوریه خسارات مادی و جانی بی سابقه ای به بار آورد. منطقه تحت تأثیر این زلزله ها مساحتی حدود ۳۵۰ هزار کیلومتر مربع را شامل می شد که بیش از ۴۰ درصد مساحت ترکیه را در بر می گرفت و همچنین چهار استان در شمال سوریه را درگیر کرد. برآوردها نشان می دهد که حدود ۱۴ میلیون نفر در ۱۱ استان ترکیه و میلیون ها نفر در سوریه تحت تأثیر مستقیم این فاجعه قرار گرفتند. گزارش ها حاکی از فروریختن کامل بیش از ۲۱۴ هزار ساختمان در مناطق زلزله زده ترکیه بود. علاوه بر ساختمان های مسکونی و تجاری زیرساخت های حیاتی مانند بیمارستان ها مدارس جاده ها و شبکه های برق و آب نیز آسیب جدی دیدند که ارائه خدمات امدادی و کمک رسانی را با مشکل مواجه کرد.

تلفات سایر کشورها

مقیاس فاجعه زلزله ترکیه و سوریه نه تنها این دو کشور را تحت تأثیر قرار داد بلکه منجر به جان باختن شهروندان ده ها کشور دیگر نیز شد که در منطقه حضور داشتند. در کنار تلفات بسیار بالا در ترکیه و سوریه که مجموعاً از ۵۹ هزار نفر فراتر رفت گزارش هایی از جان باختن یا مفقود شدن افرادی از کشورهای مختلف مانند افغانستان فلسطین قبرس شمالی ارمنستان لبنان عراق یمن ایتالیا فرانسه جمهوری آذربایجان مراکش گرجستان ایران مولداوی هلند ایالات متحده آمریکا الجزایر استرالیا اتریش مصر یونان اندونزی قزاقستان فیلیپین اوکراین بلژیک بوسنی و هرزگوین بلغارستان کلمبیا جمهوری چک هند اردن روسیه عربستان سعودی صربستان سری لانکا سودان و تایلند منتشر شد. این آمار نشان دهنده ابعاد بین المللی این فاجعه انسانی بود.

وضعیت ساختمان ها پس از زلزله

یکی از دلایل اصلی حجم گسترده تخریب در زمین لرزه ترکیه وضعیت نامناسب بسیاری از ساختمان ها بود. گزارش ها حاکی از فروریختن تعداد زیادی ساختمان در استان های مختلف از جمله آدیامان دیاربکر ملطیه و عثمانیه بود. در دیاربکر یک مرکز خرید بزرگ فرو ریخت و در ملطیه حدود ۱۳۰ ساختمان تخریب شدند. کارشناسان سازه وجود ساختمان های با «طبقه نرم» (Soft Story) را یکی از عوامل مهم در این میزان تخریب دانستند. این نوع ساختمان ها که طبقه همکف آن ها دارای دیوارهای کمتر و فضاهای باز بزرگتر (مانند پارکینگ ها یا مغازه ها) است در برابر نیروهای جانبی زلزله بسیار آسیب پذیر هستند. علاوه بر این بحث هایی در مورد تأثیر تعلیق مقررات ساختمان سازی در سال های گذشته توسط دولت ترکیه بر کاهش ایمنی سازه ها مطرح شد که نقش مهمی در افزایش آسیب پذیری ساختمان ها در برابر زلزله ایفا کرد.

بلایی که زلزله بر سر ارگ باستانی حلب آورد

زلزله ویرانگر فوریه ۲۰۲۳ آسیب های جدی به میراث فرهنگی منطقه به ویژه در سوریه وارد کرد. شهر حلب دومین شهر بزرگ سوریه و یکی از قدیمی ترین شهرهای مسکونی جهان متحمل خسارات فراوانی شد. ارگ باستانی حلب که یک سایت میراث جهانی یونسکو است و نمادی از تاریخ غنی این شهر محسوب می شود در اثر لرزش ها آسیب های قابل توجهی دید. دیوارهای قلعه برج ها و سایر سازه های تاریخی آن دچار ترک خوردگی و ریزش شدند. این خسارات نه تنها از منظر تاریخی و فرهنگی ضایعه ای بزرگ محسوب می شود بلکه یادآور تأثیر مخرب بلایای طبیعی بر سازه های تاریخی است که قرن ها پابرجا بوده اند. اداره کل آثار باستانی و موزه های سوریه نیز از آسیب گسترده به دیگر مکان های باستانی در سراسر شهر حلب خبر داد.

خسارت زلزله ترکیه به میراث جهانی یونسکو در سوریه

زلزله ۲۰۲۳ نه تنها به ارگ حلب بلکه به سایر سایت های میراث جهانی یونسکو در سوریه نیز خسارت وارد کرد. منطقه باستانی حلب که شامل ارگ و بخش های قدیمی شهر است به دلیل اهمیت تاریخی و معماری خود در فهرست میراث جهانی قرار دارد و آسیب های وارده به آن بخش قابل توجهی از این میراث ارزشمند را تهدید کرد. اگرچه تمرکز اصلی گزارش ها بر حلب بود اما گستردگی منطقه زلزله زده در شمال سوریه نشان می دهد که احتمالاً سایر مکان های تاریخی در این منطقه نیز تحت تأثیر قرار گرفته اند. این خسارات بر اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی در مناطق زلزله خیز و نیاز به ارزیابی و مرمت دقیق پس از وقوع بلایای طبیعی تأکید می کند.

زلزله باند فرودگاهی در ترکیه را شکافت

یکی از پیامدهای مستقیم و مهم زلزله بر زیرساخت های حیاتی آسیب دیدن باند فرودگاه ها بود. فرودگاه هاتای در جنوب ترکیه که یکی از استان های به شدت آسیب دیده بود در اثر شدت لرزش ها دچار شکاف های عمیق در باند پرواز شد. این موضوع به طور موقت امکان استفاده از فرودگاه برای پروازهای عادی و همچنین انتقال سریع کمک ها و تیم های امدادی را با مشکل مواجه کرد. آسیب دیدن فرودگاه هاتای که می توانست نقش کلیدی در لجستیک عملیات امداد و نجات در منطقه داشته باشد نشان دهنده قدرت تخریبی بالای زلزله بر سازه های مهندسی بود. بازسازی و بازگشایی مجدد این فرودگاه در اولویت قرار گرفت تا مسیرهای حیاتی برای کمک رسانی بازگشایی شوند.

پیامدها و پس از رخداد

بازتاب

وقوع زلزله های ویرانگر در ترکیه و سوریه واکنش های فوری و گسترده ای را در سطوح ملی و بین المللی در پی داشت. در ترکیه رئیس جمهور رجب طیب اردوغان فوراً دستور اعزام تیم های جستجو و نجات را صادر کرد و وضعیت هشدار سطح چهار را برای درخواست کمک های بین المللی اعلام نمود. وزیر کشور از مردم خواست از ساختمان های آسیب دیده دوری کنند. در سوریه سازمان دفاع مدنی (کلاه سفیدها) وضعیت را فاجعه بار توصیف کرد و از ساکنان مناطق آسیب دیده خواست فوراً خانه های خود را ترک کنند. رسانه های هر دو کشور به طور گسترده به پوشش ابعاد فاجعه پرداختند و تصاویر دلخراشی از ویرانی ها و تلاش برای نجات افراد از زیر آوار منتشر شد که بازتاب گسترده ای در سراسر جهان داشت.

کمک های مالی دولت

دولت ترکیه برای حمایت از بازماندگان زلزله اقدامات حمایتی مالی را اعلام کرد. به خانواده هایی که خانه هایشان به طور متوسط سنگین یا کلی تخریب شده بود کمک هزینه نقل مکان پرداخت شد. همچنین کمک هزینه اجاره خانه به صاحبان اموال و مستأجرانی که خانه هایشان غیرقابل سکونت شده بود اختصاص یافت. این کمک ها با هدف کاهش بار مالی از دوش خانواده های آسیب دیده و فراهم کردن سرپناه موقت برای آن ها صورت گرفت. علاوه بر این دولت برای تسهیل امور اقتصادی در مناطق زلزله زده وضعیت فورس ماژور اعلام کرد و تعهدات مالیاتی را برای یک دوره مشخص به تعلیق درآورد تا فشار اقتصادی بر کسب وکارها و افراد کاهش یابد.

واکنش های بین المللی

فاجعه زلزله در ترکیه و سوریه با واکنش های گسترده بشردوستانه از سوی جامعه بین الملل روبرو شد. بیش از ۶۰ کشور جهان و سازمان های بین المللی متعهد به ارسال کمک های بشردوستانه به این دو کشور شدند. تیم های جستجو و نجات از کشورهای مختلف به مناطق زلزله زده اعزام شدند تا در عملیات آواربرداری و نجات مشارکت کنند. کمک های مالی تجهیزات پزشکی مواد غذایی پتو و سایر اقلام ضروری از طریق کریدورهای هوایی و زمینی به منطقه ارسال شد. سازمان ملل متحد و سایر نهادهای بین المللی نیز تلاش های خود را برای هماهنگی کمک ها و ارائه حمایت های لازم به بازماندگان بسیج کردند. این واکنش گسترده جهانی نشان دهنده همبستگی با قربانیان این بلای طبیعی بود.

نگرانی های تندرستی

پس از وقوع زلزله نگرانی های جدی در مورد سلامت عمومی در مناطق آسیب دیده ایجاد شد. تخریب یا آسیب دیدن تأسیسات بهداشتی و کمبود آب سالم خطر شیوع بیماری های واگیر به ویژه بیماری های منتقله از آب را افزایش داد. بسیاری از بازماندگان به دلیل شرایط نامناسب قادر به رعایت بهداشت فردی نبودند. سازمان جهانی بهداشت هشدار داد که کمبود آب سالم تهدیدی برای سلامت عمومی است. گزارش هایی از افزایش موارد عفونت های روده و دستگاه تنفسی فوقانی منتشر شد اگرچه مقامات بهداشتی ترکیه اعلام کردند که این موارد هنوز تهدید جدی برای سلامت مردم محسوب نمی شوند. با این حال نیاز به دسترسی به آب سالم امکانات بهداشتی و نظارت مستمر بر وضعیت سلامت در اردوگاه ها و مراکز اسکان موقت بسیار حیاتی بود.

عزای عمومی

به دنبال ابعاد فاجعه بار زمین لرزه دولت ترکیه به منظور ادای احترام به قربانیان هفت روز عزای عمومی در سراسر کشور اعلام کرد. در این مدت پرچم ها در سراسر ترکیه به حالت نیمه افراشته درآمدند. چندین کشور دیگر نیز در همبستگی با ترکیه و سوریه عزای عمومی اعلام کردند از جمله هفت روز در قبرس شمالی و یک روز در بنگلادش و کوزوو. آلبانی نیز روز ۱۳ فوریه را روز عزای ملی اعلام کرد و مقدونیه شمالی پرچم های خود را در خارج از کشور نیمه افراشته نمود. این اقدام نمادین نشان دهنده تأثیر گسترده این فاجعه و همدردی بین المللی با مردم ترکیه و سوریه بود.

کمپین ترکیه یکدل

در اقدامی ملی برای جمع آوری کمک های مالی برای زلزله زدگان کمپینی تحت عنوان «ترکیه یکدل» (TÜRKİYE TEK YÜREK) راه اندازی شد. این کمپین به صورت یک برنامه تلویزیونی و رادیویی گسترده از بیش از ۲۱۳ شبکه تلویزیونی و ۵۶۲ رادیو در داخل و خارج از ترکیه پخش شد. چهره های سرشناس هنرمندان ورزشکاران و سیاستمداران در این برنامه شرکت کردند و با پاسخگویی به تماس های تلفنی کمک های مالی مردم را جمع آوری کردند. این برنامه با حضور رئیس جمهور اردوغان و سایر مقامات توانست مبلغ قابل توجهی معادل ۵ میلیارد دلار جمع آوری کند. این مبلغ به هلال احمر و مرکز مدیریت حوادث اضطراری ترکیه (آفاد) برای کمک به زلزله زدگان اهدا شد و نشان دهنده همبستگی ملی در مواجهه با بحران بود.

سرنوشت شهرهای زلزله زده پس از زلزله ترکیه

پس از فرو نشستن لرزش ها میلیون ها نفر در مناطق زلزله زده بی خانمان شدند. کارشناسان سازمان ملل متحد تخمین زدند که حدود ۱٫۵ میلیون نفر در ترکیه در اثر این سانحه بی خانمان شده اند. بازماندگان در شرایط بسیار دشواری در هوای سرد زمستان مجبور به زندگی در چادرها مراکز اسکان موقت مدارس مساجد مراکز خرید و استادیوم ها شدند. تأمین نیازهای اولیه مانند سرپناه گرم غذا آب و امکانات بهداشتی به یک چالش بزرگ تبدیل شد. بسیاری از شهرها و شهرک ها در استان های آسیب دیده به تلی از آوار تبدیل شدند و چشم انداز بازسازی بسیار طولانی و پرهزینه به نظر می رسید. وضعیت در سوریه به ویژه در مناطق تحت کنترل مخالفان به دلیل سال ها جنگ و محدودیت در دسترسی به کمک ها وخیم تر بود.

پروژه بزرگ تحول شهری ترکیه

در پی حجم گسترده تخریب ساختمان ها دولت ترکیه بر ضرورت اجرای برنامه های جامع بازسازی و تحول شهری در مناطق زلزله زده تأکید کرد. با توجه به آسیب پذیری بسیاری از سازه های موجود در برابر زلزله برنامه بازسازی نه تنها شامل ساخت خانه های جدید برای آوارگان بود بلکه هدف بلندمدت تر تحول شهری با رعایت کامل مقررات ساختمانی مقاوم در برابر زلزله را نیز دنبال می کرد. این پروژه بزرگ شامل ارزیابی دقیق ساختمان های باقی مانده تخریب سازه های ناایمن و ساخت مجدد شهرها با زیرساخت های مقاوم تر بود. این برنامه با هدف افزایش ایمنی و کاهش آسیب پذیری در برابر زلزله های آینده طراحی شده است اما اجرای آن نیازمند منابع مالی و زمانی قابل توجهی است.

زمینه و تحلیل

ترکیه منطقه فعال زلزله خیز است

ترکیه از نظر جغرافیایی در یکی از فعال ترین مناطق لرزه خیز جهان قرار دارد. این کشور بر روی چندین گسل اصلی تکتونیکی واقع شده است که مهم ترین آن ها گسل شمال آناتولی و گسل شرق آناتولی هستند. این گسل ها مرزهای بین صفحات تکتونیکی مختلف (صفحه آناتولی صفحه اوراسیا و صفحه عربستان) را تشکیل می دهند و حرکت این صفحات نسبت به یکدیگر عامل اصلی وقوع زمین لرزه های متعدد و قدرتمند در این منطقه است. تاریخ ترکیه مملو از زمین لرزه های ویرانگر است از جمله زلزله مرگبار ارزنجان در سال ۱۹۳۹ و زلزله ازمیت در سال ۱۹۹۹ که تلفات و خسارات گسترده ای به بار آوردند. موقعیت جغرافیایی ترکیه بر روی این گسل های فعال آن را به کشوری با ریسک بالای زلزله تبدیل کرده است.

علل و عوامل احتمالی

شدت و گستردگی تخریب در زلزله فوریه ۲۰۲۳ نتیجه ترکیبی از عوامل مختلف بود. اولاً بزرگی بالای دو زمین لرزه اصلی (۷٫۸ و ۷٫۵ ریشتر) و کم عمق بودن کانون آن ها انرژی لرزه ای عظیمی را در نزدیکی سطح زمین آزاد کرد. ثانیاً وقوع دو زمین لرزه قوی در فاصله زمانی کوتاه و در مناطق مجاور دامنه آسیب را به طور قابل توجهی افزایش داد. ثالثاً وضعیت سازه ای بسیاری از ساختمان ها به ویژه عدم رعایت کامل مقررات ساخت وساز مقاوم در برابر زلزله نقش مهمی در فروریختن آن ها ایفا کرد. برخی کارشناسان نیز به عواملی مانند شرایط خاک در مناطق شهری و احتمال تأثیر پروژه های بزرگ سدسازی بر فعال شدن گسل ها اشاره کرده اند اگرچه تأثیر دقیق سدسازی بر وقوع این زلزله خاص موضوعی محل بحث است.

جنگ عامل بی ثباتی ساختمان های آسیب پذیر

در سوریه به ویژه در مناطقی مانند استان ادلب و حلب که سال ها درگیر جنگ داخلی بوده اند وضعیت ساختمان ها پیش از زلزله نیز بسیار نامناسب بود. زیرساخت ها و ساختمان ها در اثر بمباران ها و درگیری های نظامی قبلی آسیب دیده و ضعیف شده بودند. این آسیب های پیشین مقاومت سازه ها را در برابر لرزش های ناشی از زلزله به شدت کاهش داد و باعث شد بسیاری از ساختمان هایی که شاید در شرایط عادی مقاومت بیشتری داشتند به راحتی فرو بریزند. بنابراین جنگ به عنوان یک عامل تشدیدکننده با ایجاد بی ثباتی در سازه های موجود آسیب پذیری این مناطق را در برابر یک بلای طبیعی مانند زلزله به نحو چشمگیری افزایش داد و منجر به افزایش تلفات و خسارات شد.

بی اثر بودن زلزله ترکیه و سوریه بر روی گسل تبریز

با وجود قدرت بالای زلزله های ترکیه و سوریه و احساس لرزش آن ها در برخی مناطق همسایه از جمله بخش هایی از ایران کارشناسان زمین شناسی تأکید کردند که این زلزله ها تأثیر مستقیمی بر فعال سازی گسل های اصلی در ایران مانند گسل تبریز نداشته اند. گسل های اصلی در فلات ایران سیستم های گسلی مجزا از گسل های مسبب زلزله در جنوب ترکیه هستند حتی اگر بخشی از یک سیستم تکتونیکی بزرگتر در منطقه خاورمیانه باشند. انرژی آزاد شده از زلزله ترکیه و سوریه عمدتاً در همان منطقه متمرکز بود و به اندازه ای نبود که بتواند تنش قابل توجهی را به گسل های دورتر در ایران منتقل کرده و آن ها را فعال کند. بنابراین نگرانی ها در مورد تأثیر مستقیم این زلزله بر افزایش فعالیت لرزه ای در مناطقی مانند تبریز بی اساس اعلام شد.

قدرت زلزله ترکیه چند ریشتر بوده است؟

زمین لرزه اصلی ترکیه و سوریه شامل دو شوک بزرگ بود؛ اولی با بزرگی ۷٫۸ ریشتر و دومی حدود ۹ ساعت بعد با بزرگی ۷٫۵ ریشتر رخ دادند.

مرکز زلزله ترکیه کدام شهرها است؟

رومرکز زلزله ۷٫۸ ریشتری در نزدیکی شهر غازی عینتاب و رومرکز زلزله ۷٫۵ ریشتری در نزدیکی شهر البیستان در استان قهرمان مرعش ترکیه قرار داشت.

زلزله ترکیه در چند شهر این کشور موجب تخریب ساختمان ها شده است؟

این زلزله در ۱۱ استان جنوبی ترکیه از جمله قهرمان مرعش غازی عینتاب ختای آدیامان و مالاتیا موجب تخریب گسترده ساختمان ها شد.

زلزله ترکیه در چه ساعتی اتفاق افتاده است؟

اولین و قوی ترین زمین لرزه در ساعت ۰۴:۱۷ بامداد به وقت محلی ترکیه در تاریخ ۶ فوریه ۲۰۲۳ رخ داد.

میزان تلفات جانی زلزله ترکیه و سوریه چقدر است؟

متاسفانه این زلزله منجر به جان باختن بیش از ۵۹ هزار نفر در مجموع در کشورهای ترکیه و سوریه شد.