قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی

قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی برای حفظ اعتبار علمی کشور و جلوگیری از سوءاستفاده در تولید دانش وضع شده است. این قانون مصادیق تقلب را مشخص و سازوکارهای برخورد با آن را تعیین می‌کند.

حفظ سلامت و اعتبار تولیدات علمی یکی از ارکان اساسی توسعه پایدار و اقتدار ملی در دنیای امروز است. آثار علمی شامل مقالات پایان‌نامه‌ها رساله‌ها و کتاب‌ها نمایانگر دانش پژوهش و نوآوری یک جامعه هستند و مبنای پیشرفت‌های فناورانه فرهنگی و اجتماعی قرار می‌گیرند. هرگونه خدشه در اصالت و صحت این آثار به معنای تضعیف بنیان‌های علمی و از بین رفتن اعتماد عمومی به نهادهای دانشگاهی و پژوهشی است. متأسفانه در سال‌های اخیر پدیده شوم تقلب در تهیه آثار علمی به یکی از چالش‌های جدی در محیط‌های آکادمیک و پژوهشی کشور تبدیل شده است. این پدیده نه تنها اعتبار علمی فرد متقلب را زیر سوال می‌برد بلکه با ترویج فرهنگ نادرست و ناعادلانه تلاش‌های صادقانه پژوهشگران واقعی را نادیده گرفته و به انحراف مسیر رشد علمی کشور منجر می‌شود. تقلب در اشکال مختلفی ظهور پیدا می‌کند از کپی‌برداری صرف و سرقت ادبی (Plagiarism) گرفته تا جعل داده‌ها خرید و فروش پایان‌نامه و مقاله و انتساب نتایج دیگران به خود. این اقدامات غیراخلاقی مصداق بارز زیر پا گذاشتن اصول بنیادین اخلاق پژوهش و عدالت علمی است. در پاسخ به این نگرانی‌ها و با هدف صیانت از حریم مقدس علم و دانش قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی تصویب شد. این قانون یک گام مهم و ضروری در جهت ساماندهی فضای پژوهشی و ایجاد بازدارندگی در برابر متخلفان محسوب می‌شود. هدف اصلی قانون نه تنها برخورد با متقلبان پس از وقوع جرم بلکه ایجاد سازوکارهای پیشگیرانه برای کاهش وقوع آن است. این شامل فرهنگ‌سازی آموزش اخلاق پژوهش و شفاف‌سازی قوانین و مقررات مرتبط با تولید آثار علمی است. همچنین قانون به وضوح مصادیق تقلب را تعریف کرده و مسئولیت نهادهای مختلف از جمله وزارتخانه‌های علوم تحقیقات و فناوری و بهداشت درمان و آموزش پزشکی دانشگاه‌ها مراکز پژوهشی و حتی ناشران آثار علمی را در این زمینه مشخص نموده است. اجرای دقیق و قاطعانه این قانون نیازمند همکاری و هماهنگی تمامی ذینفعان در جامعه علمی است. دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی باید با جدیت بر اجرای مقررات نظارت کرده و کمیته‌های اخلاق پژوهش را فعال‌تر نمایند. دانشجویان اساتید و پژوهشگران نیز باید با آگاهی کامل از مفاد قانون خود را ملزم به رعایت اصول اخلاقی و حرفه‌ای در تمامی مراحل تولید آثار علمی بدانند. رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی نیز می‌توانند در زمینه فرهنگ‌سازی و آگاهی‌بخشی عمومی نقش مؤثری ایفا کنند. این قانون به دنبال ایجاد محیطی سالم و رقابتی عادلانه در عرصه پژوهش است محیطی که در آن ارزش واقعی تلاش علمی و نوآوری پاس داشته شود و جایی برای فریب و نادرستی وجود نداشته باشد. با اجرای صحیح این قانون می‌توان امیدوار بود که شاهد ارتقاء کیفیت آثار علمی تولید شده در کشور و افزایش اعتبار بین‌المللی دانشگاه‌ها و پژوهشگران ایرانی باشیم. این امر در نهایت به توسعه علمی و فناوری کشور و دستیابی به جایگاه شایسته در عرصه جهانی کمک خواهد کرد. این قانون چارچوبی قانونی برای برخورد با پدیده‌هایی نظیر سرقت ادبی جعل داده‌سازی و سایر اشکال سوءرفتار در تولید مقالات پایان‌نامه‌ها و کتب علمی فراهم می‌آورد. هدف آن تضمین اصالت و صحت فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی و حفظ اعتماد عمومی به نتایج تحقیقات است. اجرای موفقیت‌آمیز این قانون مستلزم همکاری گسترده بین مؤسسات آکادمیک نهادهای نظارتی و جامعه پژوهشی است. این قانون در راستای تقویت اخلاق پژوهش و ارتقاء جایگاه علمی کشور گام برمی‌دارد و با تعیین مسئولیت‌ها و مجازات‌ها به دنبال ایجاد محیطی شفاف و عادلانه برای تولید دانش است. آگاهی از جزئیات این قانون برای تمامی فعالان عرصه علم و پژوهش ضروری است تا از هرگونه تخلف ناخواسته پرهیز کرده و در صورت مشاهده موارد تقلب مسیر قانونی لازم را طی نمایند. قانون مذکور ابعاد مختلفی از پیشگیری شناسایی و برخورد با تخلفات علمی را پوشش می‌دهد و نقش مهمی در سلامت نظام آموزش عالی ایفا می‌کند.

قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب ۱۳۹۶,۰۵,۳۱

قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی با هدف ایجاد یک چارچوب قانونی جامع برای برخورد با پدیده رو به رشد تقلب در حوزه علمی کشور در تاریخ ۳۱ مرداد ماه ۱۳۹۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و پس از تایید شورای نگهبان برای اجرا ابلاغ شد. این تاریخ تصویب نقطه عطفی در تاریخ قانون‌گذاری حوزه علم و فناوری در ایران محسوب می‌شود چرا که برای اولین بار به صورت مستقل و با جزئیات مشخص به موضوع تقلب علمی پرداخته شد. پیش از این برخورد با این پدیده بیشتر در چارچوب آیین‌نامه‌ها و مقررات داخلی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی صورت می‌گرفت که فاقد ضمانت اجرای قانونی کافی و یکپارچگی لازم بود. تصویب این قانون نشان‌دهنده عزم حاکمیت برای مقابله جدی‌تر با این معضل و حفظ اعتبار علمی کشور در مجامع بین‌المللی است. این قانون تقلب را به عنوان یک جرم یا تخلف با پیامدهای مشخص حقوقی و اداری تعریف می‌کند و مسئولیت‌های حقوقی و کیفری برای مرتکبین در نظر می‌گیرد. تاریخ تصویب قانون مرجع رسمی برای استناد به مفاد آن در تمامی مراجع قضایی اداری و انضباطی ذی‌ربط است و از آن زمان به بعد تمامی اقدامات و تصمیم‌گیری‌ها در خصوص موارد تقلب علمی باید بر اساس این قانون و مقررات اجرایی آن صورت پذیرد. این قانون از تاریخ ابلاغ رسمی لازم‌الاجرا گردیده و تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی مشمول قانون ملزم به رعایت مفاد آن هستند. تصویب آن گامی بلند در جهت شفاف‌سازی و قاطعیت در برخورد با تخلفات علمی بود.

مقررات

مقررات اجرایی و آیین‌نامه‌های مرتبط با قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی جزئیات نحوه اجرای این قانون را مشخص می‌کنند. این مقررات توسط وزارتخانه‌های علوم تحقیقات و فناوری و بهداشت درمان و آموزش پزشکی و سایر نهادهای ذی‌ربط تهیه و ابلاغ می‌شوند. مقررات شامل تعریف دقیق‌تر مصادیق تقلب مانند سرقت علمی جعل داده‌ها داده‌سازی خرید و فروش آثار علمی و سایر تخلفات مرتبط با نگارش و انتشار آثار علمی است. همچنین این مقررات به تشریح ساختارها و فرآیندهای لازم برای شناسایی بررسی و رسیدگی به موارد تقلب می‌پردازند. به عنوان مثال نحوه تشکیل و فعالیت کمیته‌های اخلاق پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی چگونگی دریافت گزارش‌ها و شکایات فرآیند تحقیق و بررسی و نحوه صدور احکام و تعیین مجازات‌ها در این مقررات تبیین شده است. این مقررات همچنین ممکن است به موضوعاتی نظیر نرم‌افزارهای مشابهت‌یاب آموزش اخلاق پژوهش به دانشجویان و اساتید و نحوه اطلاع‌رسانی عمومی در خصوص موارد تقلب رسیدگی کنند. هدف از این مقررات ایجاد وحدت رویه در برخورد با تقلب در تمامی مؤسسات علمی کشور و تضمین اجرای عادلانه و مؤثر قانون است. آگاهی از این مقررات برای تمامی افراد درگیر در فرآیند تولید و انتشار آثار علمی از دانشجویان و پژوهشگران گرفته تا اساتید داوران و ویراستاران نشریات علمی امری ضروری است.

بخشنامه مربوط به قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی

بخشنامه‌های صادر شده توسط وزارتخانه‌های ذی‌ربط (مانند وزارت علوم تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی) و سایر نهادهای مسئول نقش مهمی در عملیاتی کردن و تبیین جزئیات اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی ایفا می‌کنند. این بخشنامه‌ها معمولاً برای توضیح نحوه اجرای بخش‌های خاصی از قانون تعیین مسئولیت‌های دقیق‌تر برای مؤسسات و افراد ایجاد هماهنگی بین نهادهای مختلف یا پاسخ به سوالات و ابهامات مطرح شده در فرآیند اجرا صادر می‌شوند. به عنوان مثال یک بخشنامه ممکن است به نحوه خاصی از گزارش‌گیری تخلفات فرآیند تشکیل پرونده زمان‌بندی رسیدگی به شکایات یا نحوه همکاری با نهادهای قضایی یا انتظامی در موارد لزوم بپردازد. این بخشنامه‌ها ممکن است شامل دستورالعمل‌های فنی برای استفاده از ابزارهای تشخیص تقلب یا راهنماهایی برای آموزش اخلاق پژوهش باشند. بخشنامه‌ها به مؤسسات زیرمجموعه کمک می‌کنند تا با درک دقیق‌تری از انتظارات و الزامات قانونی اقدامات لازم را برای پیشگیری و مقابله با تقلب به عمل آورند. این بخشنامه‌ها باید با مفاد قانون و مقررات اجرایی آن سازگار باشند و هدف آن‌ها تسهیل و تسریع در اجرای صحیح قانون است. پیگیری و اطلاع از آخرین بخشنامه‌های مرتبط با این قانون برای تمامی مسئولان و دست‌اندرکاران حوزه پژوهش و آموزش عالی اهمیت حیاتی دارد.

مصادیق تقلب در آثار علمی چیست؟

مصادیق تقلب شامل سرقت علمی (کپی‌برداری بدون ارجاع) جعل داده‌ها (ایجاد داده‌های غیرواقعی) داده‌سازی (تغییر داده‌ها) خرید و فروش آثار و انتساب نتایج دیگران به خود است.

مجازات تقلب در آثار علمی چیست؟

مجازات‌ها شامل محرومیت از تحصیل اخراج لغو مدرک محرومیت از اشتغال در مؤسسات علمی جزای نقدی و در موارد شدیدتر حبس می‌شود.

این قانون شامل چه کسانی می‌شود؟

این قانون شامل دانشجویان اساتید پژوهشگران کارکنان دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و هر فردی است که در تهیه ارائه یا انتشار آثار علمی نقش دارد.

نحوه گزارش تخلف یا تقلب چگونه است؟

گزارش تخلف معمولاً از طریق کمیته‌های اخلاق پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز علمی یا از طریق سامانه‌های مشخص شده توسط وزارتخانه‌های علوم و بهداشت صورت می‌گیرد.