علت سیل های ایران در تابستان چیست؟

سیلاب های ناگهانی در فصول گرم سال به یکی از نگرانی های جدی در ایران تبدیل شده اند. برخلاف تصور رایج که سیل را پدیده ای زمستانی یا بهاری می داند بارش های شدید و کوتاه مدت تابستانی می توانند خسارات گسترده ای به بار آورند. درک دلایل وقوع این سیل ها که ترکیبی از شرایط جوی خاص تابستان ویژگی های جغرافیایی مناطق مختلف و متاسفانه عوامل انسانی هستند برای مدیریت بحران و کاهش آسیب ها ضروری است.

سیلاب های تابستانی ایران غالباً ماهیتی متفاوت از سیلاب های فصول سرد دارند. این سیلاب ها معمولاً بر اثر بارندگی های شدید ناگهانی و با مدت زمان کوتاه رخ می دهند که اغلب با رعد و برق و طوفان همراه هستند. سرعت بالای تجمع رواناب در این نوع بارش ها ویژگی اصلی آن هاست که فرصت کمی برای نفوذ آب به زمین باقی می گذارد.

تفاوت اصلی سیل های تابستان با سایر فصول در نوع سامانه های بارشی است. در پاییز و زمستان اغلب سامانه های بارشی فراگیر و جبهه ای باعث بارندگی های طولانی تر و گسترده تر می شوند. اما در تابستان بارش ها عمدتاً از نوع همرفتی و نقطه ای هستند که پوشش کوچکتری دارند اما شدت آن ها در واحد زمان بسیار بالاست.

بارندگی های منجر به سیل تابستان معمولاً به صورت رگبارهای تند و محلی ظاهر می شوند. این باران ها اغلب از ابرهای عظیم کومولونیمبوس منشأ می گیرند که قادر به تولید مقادیر زیادی باران در مدت کوتاهی هستند. شدت این بارش ها گاهی از ظرفیت جذب خاک و سیستم های زهکشی بسیار فراتر می رود.

یکی از عوامل کلیدی در بارش های تابستانی تاثیر غیرمستقیم سامانه های مانسونی است. اگرچه ایران مستقیماً تحت تاثیر مانسون هند قرار ندارد اما رطوبت ناشی از این سامانه می تواند به عرض های بالاتر نفوذ کرده و در ترکیب با ناپایداری های محلی شرایط را برای تشکیل ابرهای باران زا در مناطق جنوبی و جنوب شرقی و گاهی سایر نقاط فراهم کند. این رطوبت در ترکیب با گرمای تابستان انرژی لازم برای صعود سریع هوا و تشکیل ابرهای همرفتی را تامین می کند.

بارش های تابستانی اغلب به صورت رگبارهای شدید و بسیار محلی رخ می دهند. این بدان معناست که ممکن است در یک منطقه بارندگی بسیار شدید و سیل آسا رخ دهد در حالی که در فاصله کمی از آن هیچ بارشی اتفاق نیفتد. این ویژگی پیش بینی دقیق مکان و زمان سیلاب را دشوارتر می سازد و بر ماهیت ناگهانی آن ها می افزاید.

ناپایداری های جوی در فصل گرم سال به دلیل گرمایش سطح زمین افزایش می یابد. این ناپایداری ها باعث صعود سریع توده های مرطوب هوا می شوند که منجر به تشکیل ابرهای عظیم و عمودی کومولونیمبوس می گردد. این ابرها منبع اصلی رگبارهای شدید و همراه با رعد و برق در تابستان هستند که پتانسیل بالایی برای ایجاد سیلاب های ناگهانی دارند.

شیب تند زمین و توپوگرافی کوهستانی بسیاری از مناطق ایران تاثیر مستقیمی بر سرعت حرکت رواناب دارد. در مناطق با شیب زیاد آب باران به سرعت به سمت پایین حرکت کرده و فرصت کمی برای نفوذ به لایه های زیرین خاک پیدا می کند. این امر باعث تجمع سریع حجم زیادی از آب در مسیل ها و رودخانه ها شده و خطر وقوع سیلاب را به شدت افزایش می دهد.

جنس خاک و میزان نفوذپذیری آن عامل مهم دیگری است. خاک های رسی یا خاک هایی که به دلیل خشکسالی های طولانی مدت سفت و فشرده شده اند نفوذپذیری بسیار پایینی دارند. در نتیجه بخش عمده باران به جای نفوذ در زمین به رواناب سطحی تبدیل می شود که حجم سیلاب را افزایش می دهد.

پوشش گیاهی به ویژه جنگل ها و مراتع سالم نقش حیاتی در جذب آب باران و کاهش سرعت حرکت رواناب دارند. ریشه گیاهان خاک را نگه می دارد و نفوذپذیری آن را افزایش می دهد. جنگل زدایی و تخریب مراتع باعث از بین رفتن این سد طبیعی شده و زمینه را برای وقوع سیلاب های مخرب حتی با بارندگی های کمتر فراهم می کند.

خشکسالی های پیاپی که ایران در سال های اخیر با آن مواجه بوده خاک را خشک و سخت می کند. خاک خشک و فشرده شده مانند یک سطح نفوذناپذیر عمل می کند و توانایی جذب آب باران را به شدت از دست می دهد. بنابراین حتی یک رگبار شدید و کوتاه مدت بر روی خاک خشک می تواند بلافاصله منجر به تولید حجم عظیمی از رواناب سطحی و وقوع سیلاب شود.

فعالیت های انسانی نقش بسزایی در تشدید و افزایش خسارات ناشی از سیلاب های تابستانی دارند. یکی از مهم ترین این عوامل ساخت و ساز در حریم و بستر رودخانه ها و مسیل ها است. این اقدام فضای لازم برای عبور جریان آب را محدود کرده و در زمان طغیان رودخانه مستقیماً مناطق مسکونی و سازه ها را در معرض تخریب قرار می دهد.

تغییر کاربری اراضی مانند تبدیل جنگل ها و مراتع به زمین های کشاورزی یا ساخت و ساز باعث کاهش نفوذپذیری زمین و افزایش رواناب سطحی می شود. همچنین آسفالت کردن معابر و سطوح در مناطق شهری و روستایی سرعت و حجم آب ورودی به سیستم های زهکشی را به شدت بالا می برد که اگر این زیرساخت ها ناکافی باشند منجر به آبگرفتگی و سیلاب خواهد شد.

زیرساخت های شهری و روستایی از جمله پل ها جاده ها کانال های زهکشی و سدها در صورتی که طراحی یا نگهداری مناسبی نداشته باشند می توانند عامل تشدید سیلاب شوند. انسداد کانال ها یا کوچک بودن دهانه پل ها می تواند باعث تجمع آب و انحراف مسیر جریان شده و مناطق اطراف را در معرض خطر قرار دهد.

شواهد علمی نشان می دهد که تغییرات اقلیمی در حال تاثیرگذاری بر الگوهای بارشی در سراسر جهان از جمله ایران است. یکی از پیامدهای این تغییرات افزایش شدت و فراوانی رویدادهای حدی آب و هوایی مانند رگبارهای بسیار شدید است. گرم شدن کره زمین باعث افزایش ظرفیت نگهداری رطوبت در جو می شود که می تواند منجر به بارش های کوتاه مدت اما بسیار سنگین تر گردد.

تغییرات اقلیمی همچنین می تواند الگوهای کلی گردش جوی را تغییر دهد و باعث جابجایی یا تقویت سامانه هایی شود که رطوبت را به مناطق خشک تر می آورند. این الگوهای جدید آب و هوایی می توانند منجر به وقوع بارش هایی در زمان ها و مکان هایی شوند که پیش از این کمتر سابقه داشته اند و مناطق غیرمنتظره ای را در معرض خطر سیلاب قرار دهند.

مناطق مختلفی در ایران مستعد سیلاب های تابستانی هستند به ویژه آن هایی که ترکیبی از عوامل مستعدکننده را دارند. مناطق کوهستانی و دامنه ها به دلیل شیب زیاد و پتانسیل بالای رواناب در معرض خطر قرار دارند. همچنین مناطق واقع در پایین دست حوضه های آبریز کوچک با شیب تند مناطق با خاک نفوذناپذیر و پوشش گیاهی کم و نواحی شهری و روستایی با زیرساخت های ناکافی یا ساخت و ساز در مسیل ها از جمله مناطق پرخطر محسوب می شوند.

سیلاب ناگهانی تابستان در ایران چیست؟

سیلاب ناگهانی تابستان نتیجه رگبارهای شدید و کوتاه مدت است که به سرعت باعث تجمع حجم زیادی آب و ایجاد رواناب مخرب می شود. این سیلاب ها به دلیل ماهیت همرفتی بارش های تابستانی رخ می دهند.

کدام مناطق ایران در تابستان بیشتر در معرض سیل هستند؟

مناطق کوهستانی دامنه ها پایین دست حوضه های آبریز کوچک نواحی با خاک نفوذناپذیر یا پوشش گیاهی کم و مناطق شهری و روستایی که در حریم رودخانه ها ساخته شده اند بیشتر در معرض خطر قرار دارند.

آیا شدت و فراوانی سیل های تابستانی در ایران در حال افزایش است؟

شواهد نشان می دهد که با تغییرات اقلیمی الگوهای بارشی در حال تغییر هستند و احتمال افزایش شدت و فراوانی رویدادهای حدی مانند رگبارهای سیل آسا در تابستان وجود دارد.

چه نوع بارندگی هایی معمولا باعث سیل های تابستانی در ایران می شوند؟

رگبارهای شدید و نقطه ای که از ابرهای کومولونیمبوس منشأ می گیرند عامل اصلی سیلاب های تابستانی هستند. این بارش ها در مدت زمان کوتاهی مقدار زیادی آب تخلیه می کنند.

چگونه خشکسالی های طولانی مدت به وقوع سیل در تابستان کمک می کنند؟

خشکسالی باعث سفت و غیرقابل نفوذ شدن خاک می شود. این خاک قادر به جذب آب باران نیست و تمام بارندگی به رواناب سطحی تبدیل شده و به سرعت جاری می شود که منجر به سیلاب می گردد.

نقش عوامل انسانی در سیل های تابستانی ایران چقدر است؟

عوامل انسانی مانند ساخت و ساز در حریم رودخانه ها تغییر کاربری اراضی و ناکافی بودن زیرساخت های شهری با کاهش توانایی زمین در جذب آب و محدود کردن مسیر جریان نقش مهمی در تشدید سیلاب و افزایش خسارات دارند.

آیا می توان سیل های تابستانی را پیش بینی کرد؟

پیش بینی دقیق مکان و زمان رگبارهای نقطه ای تابستانی دشوار است اما با استفاده از رادارهای هواشناسی و مدل های پیش بینی کوتاه مدت می توان هشدارها و پیش آگاهی های لازم را برای کاهش خسارات صادر کرد.