عید نوروز در آداب و رسوم مردم سیستان و بلوچستان

نوروز در سیستان و بلوچستان، جشنی باستانی با ریشه های عمیق فرهنگی است که بازتاب دهنده هویت متمایز این سرزمین کهن و همزیستی اقوام گوناگون آن، از سیستانی تا بلوچ، می باشد. این عید کهن، نه تنها یک مناسبت تقویمی، بلکه فصلی برای تجدید عهد با طبیعت، پاسداشت سنت ها و تحکیم پیوندهای اجتماعی است که با آداب و رسومی خاص و متنوع، جلوه ای منحصر به فرد به خود می گیرد.

استان سیستان و بلوچستان، با گستردگی جغرافیایی و پیشینه تاریخی غنی خود، میزبان فرهنگ ها و اقوام متعددی است که هر یک به شیوه خود، نوروز را گرامی می دارند. شاید در باور عمومی، نوروز بیشتر با مناطق مرکزی و شمالی ایران تداعی شود، اما در این دیار پهناور، بهار با آیین ها و باورهای بومی در هم آمیخته و جشنی سرشار از رنگ، طعم و حرکت را پدید می آورد. از آماده سازی های پیش از تحویل سال گرفته تا جشن های پرشور سیزده به در، هر رسم و آیین، قصه ای از پایداری فرهنگ و عشق به زندگی را بازگو می کند. این مقاله به کاوشی عمیق در جزئیات این سنت های نوروزی می پردازد تا تصویری جامع و اصیل از جشن بهار در میان مردم سیستان و بلوچستان ارائه دهد.

پیشواز بهار: از چله نشینی تا خانه تکانی بی بی نوروز

مردم سیستان و بلوچستان، همانند بسیاری از نقاط ایران، با آیین هایی خاص به پیشواز بهار می روند. این مراسم، ریشه در باورهای کهن و ارتباط عمیق با طبیعت دارند و نشان دهنده اهمیت تحول و نوزایی در فرهنگ بومی این منطقه است. آماده سازی برای نوروز، فراتر از یک تغییر ساده فصلی است؛ بلکه بازتابی از تعهد به پاکیزگی روح و جسم و آمادگی برای یک آغاز نو است.

آیین های چله بزرگ و چله کوچک؛ آماده سازی برای رویش

یکی از مهم ترین بخش های پیشواز بهار در میان مردم سیستان و بلوچستان، رعایت آیین های «چله بزرگ» و «چله کوچک» است. چله بزرگ، شامل چهل روز ابتدایی زمستان و چله کوچک، سی روز پایانی آن را در بر می گیرد. این دو دوره، به عنوان مراحل پایانی سرما و آغازین گذر به سمت گرما و رویش مجدد طبیعت شناخته می شوند. مردم منطقه باور دارند که باران اسفندماه، به خصوص در زمان چله کوچک، خیر و برکت فراوان به همراه دارد. از این رو، جمع آوری این آب باران برای خوش یمنی و دفع چشم زخم، از رسوم دیرینه است. به ویژه، در میان آداب نوروز سیستانی ها، مرسوم است که این آب را بر سر دختران دم بخت می ریزند تا گره از کارشان باز شود و بخت شان شکوفا گردد.

خانه تکانی؛ وسواس پاکیزگی در آستانه سال نو

خانه تکانی در سیستان و بلوچستان (نوروز)، فراتر از یک نظافت معمولی است و با وسواس و دقت خاصی انجام می شود. در این رسم دیرینه، تمام آنچه که قابل شستشو باشد، از فرش ها و قالیچه ها گرفته تا ظروف و وسایل شخصی، تمیز و شسته می شوند. تعمیرات و بازسازی جزئی منزل نیز، بخشی از این آیین پاکیزگی است که به منظور استقبال از سال نو با فضایی دلپذیر و عاری از هرگونه آلودگی یا خرابی صورت می گیرد. این دقت و وسواس در خانه تکانی، نمادی از تصفیه و آماده سازی برای شروعی تازه و پربرکت است و روحیه نظم و پاکی را در آستانه بهار تقویت می کند.

بی بی نوروز؛ پیام آور بهار در باورهای سیستانی

در حالی که در بسیاری از نقاط ایران، «عمو نوروز» پیام آور بهار است، در فرهنگ غنی سیستان، شخصیتی به نام «بی بی نوروز» مژده آمدن بهار را می دهد. «بی بی نوروز در سیستان» نمادی از مادر طبیعت و زنانگی است که با خود طراوت، رویش و زندگی را به ارمغان می آورد. این تفاوت در اسطوره شناسی نوروزی، نشان دهنده عمق و تنوع فرهنگی در ایران است و بیانگر دیدگاه خاص مردم این دیار به نیروی زاینده طبیعت و جایگاه زن در چرخه ی حیات است. باور به بی بی نوروز، روح خاصی به جشن های بهاری سیستان می بخشد.

بستن سبزه به درب منازل؛ نمادی از زندگی و شادابی (آداب سیستانی)

یکی از رسوم زیبا و کمتر شناخته شده در میان سیستانی ها، بستن دسته های سبزه به درب منازل است. این سبزه ها، که معمولاً از گندم یا سایر حبوبات تهیه می شوند، با گل یا مخلوطی از خاک و آب، بر سردر خانه ها چسبانده می شوند. این سنت، ریشه در باورهای عمیق به روشنایی چشم و ایجاد روحیه شاد و پرطراوت در خانه دارد. سیستانی ها اعتقاد دارند که این کار نه تنها خوش یمن است، بلکه نمادی از زندگی و شادابی را به ارمغان می آورد. حتی پس از خشک شدن نیز، این سبزه ها از بین نمی روند و به نوعی، خاطره ی نشاط نوروزی را در طول سال زنده نگه می دارند. این رسم، بخش مهمی از آیین های نوروزی سیستان و بلوچستان را تشکیل می دهد.

رسم کاسه شکستن؛ تصفیه روح و کالبد (آداب سیستانی)

در سپیده دم تحویل سال نو، سیستانی ها یک سنت دیرینه و نمادین به نام «کاسه شکستن» را اجرا می کنند. بر اساس این رسم، تمامی ظروف سفالی که در طول یک سال مورد استفاده قرار گرفته اند، شکسته شده و تکه های آنها بر پشت بام خانه قرار داده می شوند. باور بر این است که با این کار، ارواح پلید و انرژی های منفی که در طول سال در این ظروف جمع شده اند، دفع می شوند و خانواده از ناخوشی و بیماری در امان می ماند. شکستن کاسه در نوروز سیستان، نه تنها یک عمل فیزیکی، بلکه نمادی از تصفیه و پاکیزگی روح و کالبد خانه برای استقبال از سالی نو با انرژی های مثبت و برکت است. این رسم، عمق باورهای مردم به تجدید حیات و دفع پلیدی ها را نشان می دهد.

«نوروز در سیستان و بلوچستان نه تنها یک جشن ملی، بلکه فصلی برای نمایش پیوندهای ناگسستنی مردم با تاریخ، طبیعت و یکدیگر است.»

سفره هفت سین و طعم های نوروزی: ضیافتی از جنس فرهنگ

سفره هفت سین در سیستان و بلوچستان، با حفظ عناصر اصلی مشترک با دیگر نقاط ایران، ویژگی ها و اقلام بومی خاص خود را نیز دارد که آن را از سایر سفره ها متمایز می کند. این سفره، نه تنها میزبان نمادهای هفت گانه، بلکه بازتاب دهنده ذوق، هنر و محصولات محلی این دیار است.

سفره هفت سین سیستان و بلوچستان؛ انعکاس اصالت و بومیت

در کنار هفت سین متداول که شامل سبزه، سمنو، سنجد، سیر، سرکه، سماق و سیب می شود، سفره هفت سین سیستان و بلوچستان اقلام ویژه ای را در بر می گیرد که نشان از اصالت و بومیت منطقه دارد. قرآن کریم به عنوان نمادی از ایمان و برکت، نان سال که نان محلی تازه پخته شده است، قتلمه و تجگی به عنوان شیرینی های سنتی، و آئینه ای که روی آن تخم مرغ خام قرار گرفته، زینت بخش این سفره هستند. انواع کلوچه خرمایی محلی نیز در کنار این اقلام چیده می شوند. نکته ای که سفره هفت سین در سیستان و بلوچستان را از سایر نقاط متمایز می کند، این است که این سفره تا پایان سیزده به در جمع نمی شود. این رسم به این دلیل است که هر مهمانی که در طول ایام نوروز وارد خانه می شود، بتواند در کنار سفره نشسته و از برکات آن بهره مند شود و با شیرینی های محلی پذیرایی شود.

خوراکی های ویژه نوروز؛ عطر و طعم بهار

آشپزخانه سیستان و بلوچستان در ایام نوروز، با عطر و طعم خوراکی های سنتی پر می شود که هر کدام داستانی از فرهنگ غذایی این منطقه را بازگو می کنند. غذاهای نوروزی سیستان و بلوچستان شامل شیرینی ها و غذاهای خاصی می شوند که به طور ویژه برای این ایام آماده می گردند. «کلوچه زابلی»، یکی از معروف ترین این شیرینی ها است که با آرد، روغن و خرما تهیه شده و طعمی بی نظیر دارد. «بورک»، نوعی نان یا شیرینی محلی است که با مغزی از سبزیجات یا خرما پخته می شود و در روزهای عید جایگاه ویژه ای دارد. «تجگی» نیز دیگر شیرینی سنتی است که از آرد و شکر و مواد دیگر تهیه شده و زینت بخش سفره های نوروزی است. این خوراکی ها نه تنها برای پذیرایی از مهمانان، بلکه به عنوان نمادی از سخاوت و پرباری فصل بهار در نظر گرفته می شوند.

روز تحویل سال و دیدارهای بهاری: تحکیم پیوندها

روز تحویل سال، اوج جشن نوروز است؛ لحظه ای که نویدبخش آغاز زندگی و فصلی جدید است. در سیستان و بلوچستان، این روز با آداب و رسوم خاصی همراه است که بر اهمیت زیبایی ظاهری، مهمان نوازی و حفظ حرمت رفتگان و بزرگان تأکید دارد.

پوشش نو و آراستگی؛ جلوه ای از زیبایی بومی

در روز تحویل سال، پوشیدن لباس های نو و تمیز، رسمی عمومی در سراسر ایران است، اما در سیستان و بلوچستان، این آراستگی جلوه ای خاص از فرهنگ و هنر بومی را به نمایش می گذارد. پوشش محلی نوروز سیستان و بلوچستان، به ویژه لباس های زنان، با رنگ های شاد و سوزن دوزی های ظریف و پرکار، چشم نواز و بی نظیر است. پیراهن های بلند و گشاد که با طرح های هندسی و منجوق دوزی های رنگارنگ آراسته شده اند، همراه با چارقد یا روسری های بزرگ و زیبا، نمادی از هنر و اصالت این دیار است. مردان نیز با پوشیدن شلوار «پیزو» و پیراهن های ساده نخی یا کتان، در این آیین ها شرکت می کنند. این پوشش ها نه تنها نشان دهنده زیبایی شناسی محلی هستند، بلکه با آب وهوای منطقه نیز سازگارند و در جشن ها و مراسم، جلوه ای ویژه و متفاوت ایجاد می کنند.

پذیرایی و دید و بازدید؛ تجلی مهمان نوازی

پس از تحویل سال، دید و بازدیدها آغاز می شود و رسم «صله رحم» با شور و هیجان فراوان دنبال می گردد. خانواده ها با شیرینی ها و آجیل های محلی از میهمانان خود پذیرایی می کنند. یکی از رسوم شیرین در این ایام، این است که کودکان با سبدهایی کوچک به دست، به خانه های همسایگان و اقوام سر می زنند تا شیرینی و عیدی جمع آوری کنند. این رسم، به نام «سبدی» شناخته می شود و شور و نشاط خاصی به ایام نوروز می بخشد. صله رحم در نوروز سیستان و بلوچستان، نه تنها یک رسم اجتماعی، بلکه فرصتی برای تحکیم پیوندهای خانوادگی و دوستی است؛ خویشاوندان در مکان های خاصی جمع می شوند و از احوال یکدیگر جویا می شوند. عیادت از بیماران و سالخوردگان نیز در این ایام، از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

عیادت از داغداران (سال زدن)؛ احترام به یاد رفتگان

در فرهنگ مردم سیستان و بلوچستان، حتی در اوج شادی نوروز، احترام به یاد رفتگان و همدلی با داغداران فراموش نمی شود. رسم «سال زدن» به خانواده هایی اختصاص دارد که عزیزی را تا یک ماه پیش از نوروز از دست داده اند. در این آیین، اقوام و آشنایان برای ادای احترام و تسلیت به این خانواده ها سر می زنند. پس از برگزاری این مراسم «سال زدن»، خانواده داغدار برای برگزاری جشن ها و شرکت در شادی های نوروز آزاد می شوند. همچنین، در این ایام، نان روغنی خاصی پخته شده و میان نیازمندان و افراد مستحق تقسیم می شود. این کار، به عنوان یک نذر و خیرات برای شادی روح درگذشتگان انجام می گیرد و نشان دهنده اهمیت همبستگی اجتماعی و یادآوری عزیزانی است که دیگر در کنار نیستند.

سرگرمی ها و آیین های شاد نوروزی: رقص، بازی و ترانه

نوروز در سیستان و بلوچستان، فقط به دید و بازدید و سفره های رنگین محدود نمی شود. این ایام، فصلی برای بازی ها، رقص ها و موسیقی های محلی است که شور و نشاط را به کوچه و بازار می آورد و نمادی از سرزندگی و پویایی فرهنگ بومی است.

چوب بازی؛ رقص پهلوانی و شور جوانی

«چوب بازی» یکی از سرگرمی های محبوب و آیینی در ایام نوروز است که به ویژه در میان پسران و مردان جوان رواج دارد. این بازی، که ریشه هایی در رزم های پهلوانی دارد، نه تنها یک سرگرمی، بلکه نمایشی از مهارت های بدنی، سرعت عمل و چابکی است. در چوب بازی نوروزی سیستان و بلوچستان، دو نفر با چوب های سبک در مقابل هم قرار می گیرند و سعی می کنند با حرکات هماهنگ و ضربات کنترل شده، مهارت خود را به رخ بکشند. این رقابت دوستانه، که اغلب در فضای باز روستاها یا حیاط منازل انجام می شود، با تشویق تماشاگران همراه است و به گرمی و شور جشن های نوروزی می افزاید. چوب بازی، در کنار نمایش قدرت، نمادی از اتحاد و همبستگی در میان جامعه است.

چل بازی؛ رقابت در دل آب

«چل بازی» یکی دیگر از بازی های سنتی است که در گذشته، به ویژه در رودخانه ها و تالاب های فصلی سیستان و بلوچستان، رواج زیادی داشت. در این بازی، دو گروه از افراد با لباس های رنگی و زیر نظر یک داور، به رقابت می پرداختند تا پرچم یا شیئی را که در میانه آب قرار داده شده بود، تصاحب کنند. شرکت کنندگان در آب های کم عمق می دویدند، یکدیگر را هل می دادند و با استراتژی های تیمی سعی در رسیدن به هدف داشتند. این بازی، علاوه بر سرگرمی، نشاط جمعی و هماهنگی اعضای تیم را تقویت می کرد و نمادی از همبستگی اجتماعی بود. هرچند امروزه به دلیل خشکسالی های شدید و خشک شدن منابع آبی مانند دریاچه هامون و رودخانه هیرمند، این بازی کمتر برگزار می شود، اما یاد و خاطره آن همچنان در اذهان مردم زنده است و در صورت مهیا بودن شرایط، همچنان به عنوان بخشی از آیین های نوروزی سیستان و بلوچستان مورد توجه قرار می گیرد.

موسیقی و رقص های محلی؛ ضرب آهنگ شادی نوروز

موسیقی و رقص، از جدایی ناپذیرترین بخش های جشن های نوروزی در سیستان و بلوچستان هستند. سازهایی چون دف، دوتار، دهل و نی، با ملودی های پرشور و ریتم های تند، فضای جشن و شادی را فراهم می کنند. رقص های محلی معمولاً به صورت گروهی برگزار می شوند و مردان و زنان با لباس های سنتی خود، در حلقه هایی هماهنگ با ضرب موسیقی می رقصند.

• رقص شمشیر سیستان: این رقص، که پیشینه ای بیش از سه هزار سال دارد، نمادی از رزم پهلوانی و رشادت است. دو نفر با سپر و شمشیر، در مقابل یکدیگر قرار می گیرند و حرکات نمایشی و پرقدرت انجام می دهند که نشانه ای از دفاع از سرزمین و مردم است. رقص شمشیر سیستان (در نوروز)، شور و هیجان خاصی به جشن ها می بخشد و تماشاگران را به وجد می آورد.
• رقص دوچاپی: این رقص گروهی، که در مراسم عمومی و عروسی ها نیز رواج دارد، با دست در دست هم گرفتن رقصندگان و گام های هماهنگ با ضرب آهنگ انجام می شود. رقص دوچاپی، نمادی از اتحاد، همبستگی و شادی جمعی است و در ایام نوروز نیز برای ایجاد فضایی پرنشاط مورد استفاده قرار می گیرد.

این رقص ها و موسیقی ها، نه تنها به عنوان سرگرمی، بلکه به عنوان ابزاری برای حفظ هویت فرهنگی و انتقال سنت ها به نسل های جوان تر عمل می کنند و نوروز را به تجربه ای فراموش نشدنی تبدیل می نمایند.

سیزده به در؛ پایان خوش جشن بهاری

سیزده به در، آخرین پرده از نمایش باشکوه نوروز در سیستان و بلوچستان است. این روز، با طبیعت گردی و آیین های نمادین، پایانی خوش بر جشن های بهاری می گذارد و مردم را برای آغاز فصلی جدید از کار و تلاش آماده می کند.

سنت های سیزده به در در سیستان و بلوچستان

در روز سیزده به در، مردم سیستان و بلوچستان نیز همچون سایر هموطنان خود، از خانه بیرون می روند و به دل طبیعت می زنند. پارک ها، باغ ها و فضاهای سبز، میزبان خانواده هایی می شوند که برای گذراندن آخرین روز از تعطیلات نوروزی، گرد هم می آیند. یکی از مهم ترین آداب این روز، انداختن سبزه عید در آب روان است. این عمل، نمادی از سپردن کهنگی ها به آب و درخواست تجدید حیات و سرزندگی برای سال جدید است. باور بر این است که با این کار، نحسی سیزده از بین رفته و برکت به ارمغان می آید. همچنین، دختران دم بخت، با گره زدن سبزه، به امید بخت گشایی و ازدواج در سال پیش رو، اوراد خاصی را زیر لب زمزمه می کنند. سیزده بدر در سیستان و بلوچستان، فرصتی برای خداحافظی با نوروز و آماده شدن برای فصلی پربار در کنار خانواده و طبیعت است.

ستون های فرهنگ نوروزی: مهمان نوازی و احترام به بزرگان

در قلب آداب و رسوم نوروزی مردم سیستان و بلوچستان، دو اصل اساسی و ریشه دار قرار دارد: احترام بی حد و حصر به بزرگان و مهمان نوازی بی بدیل. این دو ویژگی، نه تنها در ایام عید، بلکه در تمامی فصول سال، ستون های اصلی فرهنگ اجتماعی این دیار را تشکیل می دهند.

احترام به بزرگترها؛ اصلی دیرینه در نوروز

در فرهنگ سیستان و بلوچستان، جایگاه ریش سفیدان و بزرگان خانواده بسیار بالاست و احترام به آنان، از اصول اولیه و غیرقابل چشم پوشی است. در دید و بازدیدهای نوروزی، این احترام به وضوح نمایان می شود؛ هنگام ورود بزرگترها به مجلس، همه به پا می خیزند و با بوسیدن دست آنان، ادب و فروتنی خود را ابراز می کنند. اولویت پذیرایی و نشستن در جایگاه ویژه با بزرگان فامیل است و در گفتگوها، نظرات و راهنمایی هایشان مقدم بر همه است. این رفتار، نه تنها جایگاه سنی بزرگان را حفظ می کند، بلکه حس مسئولیت پذیری و مراقبت را در نسل های جوان تقویت می نماید. سنت های نوروز در بلوچستان و سیستان، همگی بر پایه همین احترام متقابل و حفظ سلسله مراتب اجتماعی بنا شده اند.

مهمان نوازی بی بدیل؛ شاخصه مردم این دیار در نوروز

یکی از بارزترین ویژگی های مردم سیستان و بلوچستان، به ویژه قوم بلوچ، مهمان نوازی مثال زدنی آن هاست. این خصلت دیرینه، در ایام نوروز به اوج خود می رسد. اگر به خانه یک بلوچ مهمان شوید، اولین چیزی که با روی گشاده برایتان می آورند، یک لیوان چای شیرین و بشقابی پر از خرما است. این پذیرایی ساده اما صمیمی، نمادی از سخاوت و خوش آمدگویی قلبی است. در فرهنگ این دیار، مهمان از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و باید به بهترین نحو از او پذیرایی شود. حتی اگر فردی غریبه و ناآشنا وارد یک روستا شود، مردم با روی خوش و آغوشی باز او را پذیرا خواهند بود و با او مانند عضوی از خانواده خود رفتار می کنند. این مهمان نوازی، قلب تپنده رسوم نوروز بلوچ ها و سیستانی هاست و نشان دهنده روحیه همدلی و انسانیت این مردم بزرگوار است.

«مهمان نوازی در سیستان و بلوچستان نه تنها یک رسم، بلکه یک سبک زندگی است که ریشه های عمیق در فرهنگ و باورهای مردم دارد.»

نتیجه گیری

نوروز در آداب و رسوم مردم سیستان و بلوچستان، فراتر از یک جشن صرف است؛ این مناسبت، نمادی از هویت فرهنگی، پویایی سنت ها و استحکام پیوندهای اجتماعی در این دیار کهن است. از آیین های آماده سازی پیش از بهار نظیر چله نشینی و خانه تکانی با باورهای خاص به «بی بی نوروز» و «کاسه شکستن»، تا سفره های هفت سین با اقلام بومی مانند کلوچه زابلی و تجگی، هر جزء از این جشن بازتابی از اصالت و ریشه داری فرهنگ این منطقه است.

دید و بازدیدهای نوروزی، با پوشش های رنگارنگ و سوزن دوزی های ظریف، به همراه پذیرایی های گرم و صله رحم گسترده، نشان از اهمیت خانواده و جامعه در این فرهنگ دارد. آداب ویژه عیادت از داغداران با رسم «سال زدن»، عمق همدلی و احترام به یاد رفتگان را به تصویر می کشد. سرگرمی ها و بازی هایی چون چوب بازی و چل بازی (هرچند کمرنگ تر شده)، در کنار موسیقی و رقص های پرشور محلی مانند «رقص شمشیر» و «دوچاپی»، شور و نشاط را به ارمغان می آورند.

نوروز در سیستان و بلوچستان، فرصتی برای تجربه مستقیم میراثی غنی و زنده است که در آن، مهمان نوازی بی بدیل و احترام به بزرگان، همچون ستون هایی محکم، این فرهنگ را در طول تاریخ حفظ کرده اند. این آداب و رسوم، نه تنها قصه ای از گذشته اند، بلکه به شکلی پویا در زندگی امروز مردم این سرزمین جاری هستند. دعوت می شود تا با سفر به این دیار پررمز و راز، از نزدیک شاهد این فرهنگ غنی و میهمان نوازی بی نظیر باشید و خود را در جریان پرشور جشن بهار در سیستان و بلوچستان غرق کنید.