ولی قهری و ولی خاص

ولی قهری و ولی خاص دو مفهوم کلیدی در نظام حقوقی ایران هستند که به سرپرستی و اداره امور افراد فاقد اهلیت قانونی (محجورین) می پردازند. ولی قهری شامل پدر و جد پدری می شود که به حکم قانون و شرع بر محجورین ولایت دارند، در حالی که ولی خاص دایره ای گسترده تر است و علاوه بر پدر و جد پدری، وصی منصوب از سوی آن ها را نیز در بر می گیرد.

در حقوق ایران، حمایت از اشخاصی که به دلیل صغر، جنون یا سفه توانایی اداره امور خود را ندارند، از اهمیت بالایی برخوردار است. این حمایت از طریق نهاد ولایت و سرپرستی محقق می شود تا منافع و حقوق مالی و غیرمالی این افراد حفظ گردد. اهلیت به معنای توانایی قانونی برای دارا بودن حق و اجرای آن است و طبق مواد ۲۱۰ و ۲۱۱ قانون مدنی، برای صحت هر معامله ای، متعاملین باید بالغ، عاقل و رشید باشند. در مقابل، «محجور» کسی است که فاقد یکی از این شرایط بوده و قانون برای او سرپرستی تعیین می کند. شناخت دقیق انواع ولایت، به ویژه تفاوت های ولی قهری و ولی خاص، برای خانواده های دارای محجور، دانشجویان حقوق و عموم مردم که به دنبال درک چارچوب های قانونی سرپرستی هستند، ضروری است.

مبانی ولایت و مفهوم محجوریت در حقوق ایران

مفهوم ولایت در نظام حقوقی و فقهی ما جایگاه ویژه ای دارد و به معنای سلطه و تسلط مشروع بر اموال و نفس دیگری است که به موجب قانون یا شرع به شخصی اعطا می شود. این اختیار برای حمایت و حفاظت از حقوق و منافع کسانی است که به دلایل مختلف، خود قادر به اداره امورشان نیستند.

ولایت چیست؟ تعریفی جامع

ولایت از ریشه ولی به معنای نزدیکی، سرپرستی و اولویت است. در اصطلاح حقوقی، ولایت به اختیاراتی گفته می شود که قانون گذار برای اداره امور اشخاص معین (محجورین) به برخی افراد (اولیا) اعطا کرده است. این ولایت می تواند بر امور مالی، امور غیرمالی (نفس) یا هر دو اعمال شود. هدف اصلی از نهاد ولایت، حفظ مصلحت و غبطه محجور و جلوگیری از تضییع حقوق اوست. این نهاد تضمین می کند که حتی در غیاب توانایی فرد برای تصمیم گیری، امور زندگی او به درستی اداره شود.

محجورین: چه کسانی تحت حمایت ولایت قرار می گیرند؟

محجور به کسی گفته می شود که به دلیل نقص یا فقدان اهلیت قانونی، نمی تواند به طور مستقل در امور مالی و گاهی غیرمالی خود تصرف کند. قانون مدنی، سه دسته اصلی از محجورین را به رسمیت می شناسد که عبارتند از:

• صغیر: به کسی گفته می شود که به سن بلوغ شرعی نرسیده است. بر اساس تبصره ۱ ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی، سن بلوغ برای پسر ۱۵ سال تمام قمری و برای دختر ۹ سال تمام قمری است. صغیر خود به دو دسته ممیز و غیرممیز تقسیم می شود؛ صغیر ممیز کسی است که توانایی درک جزئی امور را دارد، اما صغیر غیرممیز فاقد این توانایی است.
• سفیه (غیررشید): فردی است که تصرفات او در اموال و حقوق مالی اش عقلایی نباشد، یعنی نمی تواند اموال خود را به نحو منطقی و سودمند اداره کند و معمولاً دچار ولخرجی و اتلاف اموال می شود. سفیه تنها در امور مالی خود محجور است و می تواند در امور غیرمالی خود تصمیم گیری کند.
• مجنون: شخصی است که فاقد قوه تمییز و عقل بوده و دچار اختلالات شدید روانی است. جنون ممکن است دائم یا ادواری باشد. در هر دو حالت، مجنون در کلیه امور مالی و غیرمالی خود محجور محسوب می شود.

طبق ماده ۲۱۱ قانون مدنی، برای اینکه افراد دارای اهلیت معامله باشند، باید بالغ، عاقل و رشید باشند. بنابراین، هر کس که فاقد یکی از این سه شرط باشد، محجور نامیده شده و نیاز به سرپرست قانونی دارد.

دسته بندی کلی ولایت: عام و خاص

ولایت در حقوق ایران به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می شود:

1. ولایت عام: این نوع ولایت مربوط به اشخاصی است که هیچ ولی خاصی برای آن ها وجود ندارد یا ولی خاص آن ها صلاحیت اداره امور را از دست داده است. مصداق اصلی ولی عام، «حاکم» است که امروزه این وظیفه بر عهده دادستان است. دادستان در مواردی مانند تعیین امین برای غایب مفقودالاثر، جنین، یا تعیین قیم برای محجورانی که ولی خاص ندارند، اقدام می کند. هدف از ولایت عام، پر کردن خلاءهای سرپرستی و حمایت از حقوق عامه و افرادی است که بی سرپرست مانده اند.
2. ولایت خاص: این نوع ولایت به افراد مشخصی داده می شود که به حکم قانون یا وصایت، سرپرستی محجور خاصی را بر عهده دارند. ولی قهری و «وصی» از مصادیق ولی خاص هستند که در ادامه به تفصیل به آن ها خواهیم پرداخت. ولایت خاص، مقدم بر ولایت عام است؛ یعنی تا زمانی که ولی خاص وجود دارد و صلاحیت دارد، ولی عام (دادستان) دخالتی در امور محجور نخواهد داشت.

ولی قهری: سرپرست قانونی و اجباری

در نظام حقوقی ایران، ولی قهری جایگاه ویژه ای در حمایت از محجورین دارد. این ولایت به دلیل ارتباط خونی و نسبی و به حکم قانون بر عهده افراد خاصی قرار می گیرد و نیازی به حکم دادگاه یا تشریفات خاصی ندارد.

ولی قهری کیست؟ مبنای قانونی و مصادیق آن

بر اساس ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی، ولی قهری عبارت است از پدر و جد پدری. این ولایت ذاتی و طبیعی بوده و به محض تولد فرزند و بدون نیاز به هیچگونه تشریفات یا حکمی از دادگاه، آغاز می شود. مبنای این ولایت، شرع مقدس اسلام و قانون مدنی است که به این دو شخص، یعنی پدر و پدرِ پدر (جد پدری)، حق و تکلیف سرپرستی و اداره امور فرزندان محجور خود را اعطا کرده است. این ولایت بر محجورینی اعمال می شود که جنون یا سفه آن ها متصل به صغر باشد، یعنی از زمان کودکی آغاز شده باشد، یا به طور کلی بر صغیر.

چرا ولایت قهری؟ درک مفهوم اجباری بودن

عنوان «قهری» به این دلیل به این نوع ولایت اطلاق می شود که پدر و جد پدری به حکم قانون و شرع، مجبور به قبول آن هستند و نمی توانند از آن امتناع ورزند. این ولایت نه به انتخاب آنهاست و نه نیاز به رضایت و اذن مرجع قضایی دارد. به عبارتی، این یک حق و تکلیف قانونی است که به محض تحقق شرایط (مثلاً تولد فرزند و محجور بودن او)، خود به خود برای پدر و جد پدری ایجاد می شود. این خصیصه، ولی قهری را از سایر انواع سرپرستی، مانند قیمومت (که با نصب دادگاه صورت می گیرد) متمایز می کند.

اختیارات و وظایف اصلی ولی قهری

ولی قهری مسئولیت های گسترده ای در قبال محجور بر عهده دارد که شامل اداره امور مالی و غیرمالی او می شود. این اختیارات و وظایف با تأکید بر رعایت غبطه و مصلحت محجور، به شرح زیر است:

• اداره امور مالی و حقوقی محجور: ولی قهری نماینده قانونی محجور در کلیه معاملات و اعمال حقوقی مربوط به اموال اوست. این شامل خرید و فروش، اجاره، رهن، دریافت مطالبات و پرداخت دیون محجور می شود. کلیه اقداماتی که ولی قهری در این زمینه انجام می دهد باید در جهت حفظ و توسعه اموال محجور و رعایت غبطه او باشد.
• حفظ و نگهداری اموال محجور: ولی قهری مکلف است اموال محجور را با نهایت دقت و مراقبت اداره کند، گویی که اموال خودش است. او نباید اجازه دهد اموال محجور تلف شود یا از ارزش آن کاسته شود.
• تربیت و نگهداری شخصی محجور (جنبه های غیرمالی): علاوه بر امور مالی، ولی قهری مسئولیت تربیت، نگهداری، تأمین معیشت و فراهم آوردن شرایط زندگی مناسب برای محجور را نیز بر عهده دارد. این جنبه ها به خصوص در مورد صغار از اهمیت بالایی برخوردار است.
• نمایندگی قانونی محجور در مراجع قضایی و اداری: ولی قهری حق دارد در تمامی دعاوی مربوط به محجور، چه به عنوان خواهان و چه به عنوان خوانده، شرکت کند و از حقوق او دفاع نماید. همچنین در امور اداری که محجور نیاز به نماینده دارد، ولی قهری این نقش را ایفا می کند.

تمام اختیارات و وظایف ولی قهری، مشروط به رعایت غبطه و مصلحت محجور است و هرگونه اقدامی که منجر به ضرر او شود، فاقد اعتبار قانونی است.

محدودیت ها و مسئولیت های ولی قهری

هرچند ولی قهری اختیارات گسترده ای دارد، اما این اختیارات نامحدود نیست و قانون برای جلوگیری از سوءاستفاده، محدودیت هایی را قائل شده است. مهم ترین محدودیت، همان اصل رعایت غبطه و مصلحت محجور است. برخی از موارد ممنوعیت از تصرف یا مسئولیت های خاص عبارتند از:

• معاملات با خود: ولی قهری نمی تواند مالی از محجور را به خود یا بستگان نزدیک خود بفروشد یا به عنوان امانت به خود بسپارد، مگر اینکه مصلحت محجور به طور قطعی ایجاب کند و با اجازه دادستان باشد.
• مسئولیت در صورت ورود ضرر: اگر ولی قهری در اداره امور محجور مرتکب تقصیر یا تعدی و تفریط شود و به اموال او ضرری وارد آید، مسئول جبران آن خسارت خواهد بود.
• لزوم اخذ اجازه دادستان: در برخی موارد خاص که تصرفات ولی قهری ممکن است برای محجور عواقب جبران ناپذیری داشته باشد (مانند فروش اموال غیرمنقول محجور در صورتی که نیاز نباشد)، قانون گذار اخذ اجازه از دادستان را لازم دانسته است.

موارد عزل، ضم امین یا تحدید اختیارات ولی قهری

قانون گذار برای حمایت از محجور و جلوگیری از تضییع حقوق او، امکان عزل ولی قهری یا تحدید اختیارات او را پیش بینی کرده است. این موارد به طور مفصل در مواد ۱۱۸۴ تا ۱۱۸۷ قانون مدنی ذکر شده اند:

1. محجور شدن خود ولی قهری (ماده ۱۱۸۵ قانون مدنی): اگر ولی قهری خود مجنون یا سفیه شود، صلاحیت اداره امور خود را از دست می دهد و به طریق اولی نمی تواند امور محجور را اداره کند. در این صورت، ولایت او ساقط شده و برای محجور، قیم تعیین می شود.
2. خیانت ولی قهری در اموال محجور (ماده ۱۱۸۶ قانون مدنی): اگر دادستان از طریق شواهد و امارات قوی مطلع شود که ولی قهری در اموال محجور خیانت کرده یا به وظایف خود کوتاهی می کند، می تواند از دادگاه درخواست رسیدگی کند. در صورت احراز خیانت، دادگاه ولی قهری را عزل کرده و قیم تعیین می کند.
3. عدم رعایت غبطه (مصلحت) محجور (ماده ۱۱۸۴ قانون مدنی): هرگاه ولی قهری مصلحت محجور را رعایت نکند و اعمالی انجام دهد که موجب ضرر و زیان او شود (مثلاً اموال محجور را به قیمت پایین بفروشد)، به درخواست یکی از نزدیکان محجور یا رئیس حوزه قضایی، دادگاه پس از اثبات این امر، ولی قهری را عزل می کند و از تصرف در اموال صغیر منع می نماید. در این حالت نیز برای اداره امور مالی محجور، قیم تعیین می شود.
4. ناتوانی از اداره امور (کهولت، بیماری، حبس، غیبت) و لزوم تعیین امین (ماده ۱۱۸۴ و ۱۱۸۷ قانون مدنی):
   • اگر ولی قهری به دلیل کهولت سن، بیماری یا امثال آن، قادر به اداره اموال محجور نباشد و کسی را نیز برای این کار تعیین نکند، دادگاه می تواند فردی را به عنوان «امین» به او ضمیمه کند تا در اداره امور مالی کمک حال او باشد.
   • در صورتی که ولی قهری به دلیل غیبت، حبس، اغمای طولانی، بیهوشی یا هر علت دیگری نتواند به امور محجور رسیدگی کند و کسی را هم از طرف خود تعیین نکرده باشد، دادگاه به پیشنهاد دادستان، موقتاً یک «امین» برای اداره اموال و سایر امور مربوط به محجور تعیین می کند.
5. مرجع صالح رسیدگی به دعوای عزل ولی قهری: بر اساس ماده ۴۸ قانون امور حسبی و رأی وحدت رویه شماره ۷۵۳ مورخ ۱۳۹۵/۰۶/۰۲ هیئت عمومی دیوان عالی کشور، صلاحیت رسیدگی به دعوای عزل ولی قهری با دادگاهی است که محجور در حوزه آن اقامت دارد.

پایان ولایت قهری

ولایت قهری به طور معمول و طبیعی با تحقق شرایط زیر به پایان می رسد (ماده ۱۱۹۳ قانون مدنی):

• بلوغ و رشد محجور: به محض اینکه طفل محجور به سن بلوغ شرعی برسد و همچنین رشید شود (یعنی توانایی اداره امور مالی خود را پیدا کند)، از تحت ولایت ولی قهری خارج می شود و می تواند شخصاً در امور مالی و غیرمالی خود تصمیم گیری کند.
• رفع حجر: در مورد سفیه یا مجنونی که ولایت قهری بر آن ها اعمال شده و جنون یا سفه آن ها رفع شده باشد، ولایت قهری به پایان می رسد.

اگر پس از بلوغ و رشد، محجور مجدداً دچار سفه یا جنون شود، ولی قهری مجدداً بر او ولایت نخواهد داشت، بلکه در این صورت، دادگاه برای او «قیم» تعیین می کند.

ولی خاص: دایره ای گسترده تر با جایگاه وصی

در کنار ولی قهری که به حکم قانون تعیین می شود، مفهوم ولی خاص دایره شمول گسترده تری دارد و شامل اشخاصی می شود که به نوعی از سوی پدر یا جد پدری برای سرپرستی محجور انتخاب شده اند یا به حکم قانون این سمت را دارند.

ولی خاص کیست؟

ولی خاص به افرادی اطلاق می شود که ولایت بر محجور خاصی را بر عهده دارند. این افراد شامل پدر و جد پدری (که همان ولی قهری هستند) و همچنین «وصی» منصوب از سوی یکی از آن ها می شوند. ماده ۱۱۹۴ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: پدر و جد پدری و وصی منصوب از طرف یکی از آنان، ولی خاص طفل نامیده می شوند. بنابراین، ولی قهری خود زیرمجموعه ای از ولی خاص است و وصی نیز یکی از مصادیق مهم ولی خاص به شمار می رود.

وصی به عنوان ولی خاص: شرایط و اختیارات

«وصی» شخصی است که به موجب وصیت نامه از سوی پدر یا جد پدری برای اداره امور محجور (معمولاً پس از فوت وصیت کننده) منصوب می شود. این نوع از ولایت، بر خلاف ولایت قهری که ذاتی و قانونی است، یک ولایت انتصابی است که منوط به وصیت و خواست پدر یا جد پدری است. شرایط نصب وصی و اختیارات او به شرح زیر است:

• شرایط نصب وصی:
  • وصی باید توسط پدر یا جد پدری و از طریق وصیت نامه منصوب شود. این وصیت نامه می تواند رسمی، خودنوشت یا سری باشد.
  • نصب وصی برای زمانی است که پدر یا جد پدری فوت کرده و ولایت قهری آن ها بر محجور پایان یافته باشد. ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی مقرر می دارد: هر یک از پدر و جد پدری بعد از وفات دیگری می تواند برای اولاد خود که تحت ولایت اوست وصی معین کند تا بعد از فوت خود در نگهداری و تربیت آن ها مواظبت کرده و اموال آن ها را اداره نماید.
  • ماده ۱۱۸۹ قانون مدنی نیز تأکید می کند که هیچ یک از پدر و جد پدری نمی تواند در زمان حیات دیگری برای مولی علیه خود وصی معین کند. این بدان معناست که تا زمانی که ولی قهری اول (پدر) زنده است، جد پدری نمی تواند وصی تعیین کند و بالعکس.
• حدود اختیارات و وظایف وصی:
  • اختیارات وصی عمدتاً بر اساس وصیت نامه ای است که توسط پدر یا جد پدری تنظیم شده است. اگر در وصیت نامه حدود اختیارات وصی مشخص شده باشد، وصی باید در همان حدود عمل کند.
  • در صورت عدم تعیین حدود، وصی همان اختیارات ولی قهری را در اداره امور مالی و گاهی غیرمالی محجور خواهد داشت، با این تفاوت که اعمال او تحت نظارت دادستان خواهد بود.
  • وصی نیز مانند ولی قهری موظف است مصلحت و غبطه محجور را رعایت کند و هرگونه اقدام خارج از این قاعده باطل یا قابل ابطال است.
• شرایط عزل وصی:
  • اگر وصی خیانت در امانت کند، مصلحت محجور را رعایت نکند، یا به دلیل بیماری و کهولت سن قادر به اداره امور نباشد، دادگاه می تواند او را عزل کند و قیمی برای محجور تعیین نماید.
  • مراحل عزل وصی مشابه عزل ولی قهری است و نیاز به رسیدگی قضایی دارد.

تفاوت ولی قهری با وصی منصوب: دو شکل از ولی خاص

هرچند هر دو، یعنی ولی قهری (پدر و جد پدری) و وصی، تحت عنوان ولی خاص قرار می گیرند، اما تفاوت های ماهوی بین آن ها وجود دارد:

• مبنای ولایت:
  • ولی قهری: ولایتش ذاتی و قانونی است و به حکم شرع و قانون ایجاد می شود، بدون نیاز به انتخاب یا تعیین توسط شخص دیگر.
  • وصی: ولایتش انتصابی و وصایتی است. او به اراده و وصیت پدر یا جد پدری برای بعد از فوت آن ها منصوب می شود.
• زمان اعمال ولایت:
  • ولی قهری: ولایتش از زمان تولد فرزند (و محجور بودن او) آغاز و تا زمان بلوغ و رشد یا رفع حجر ادامه می یابد.
  • وصی: ولایت او پس از فوت پدر یا جد پدری که او را منصوب کرده اند، آغاز می شود.
• نظارت: اعمال ولی قهری کمتر تحت نظارت مستقیم دادستان است، مگر در موارد بروز تخلف. اما اعمال وصی به دلیل ماهیت انتصابی، همواره می تواند تحت نظارت دادستان قرار گیرد.

تفاوت های کلیدی و ارتباط مفاهیم: ولی قهری، ولی خاص و ولی عام

برای درک عمیق تر نظام سرپرستی محجورین در حقوق ایران، لازم است تا تفاوت ها و ارتباط میان سه مفهوم ولی قهری، ولی خاص و ولی عام به وضوح تبیین شود.

مقایسه ولی قهری و ولی خاص

همانطور که پیش تر توضیح داده شد، ولی قهری در واقع زیرمجموعه ای از ولی خاص است. به این معنا که هر ولی قهری، یک ولی خاص نیز هست، اما هر ولی خاصی لزوماً ولی قهری نیست.

• دایره شمول و مصادیق:
  • ولی قهری: منحصراً شامل پدر و جد پدری می شود.
  • ولی خاص: دایره ای گسترده تر دارد و شامل پدر، جد پدری (یعنی همان ولی قهری) و همچنین وصی منصوب از سوی آن ها می گردد.
• مبنای ولایت:
  • ولی قهری: مبنای ولایت او، حکم قانون و شرع است؛ یک ولایت ذاتی و طبیعی که به محض تحقق شرایط (مانند ولادت فرزند و محجور بودن او) بدون نیاز به اراده یا دخالت شخص دیگری ایجاد می شود.
  • ولی خاص (در خصوص وصی): مبنای ولایت وصی، وصیت و اراده پدر یا جد پدری است. این یک ولایت انتصابی است که پس از فوت ولی قهری منصوب کننده، آغاز می شود.

تفاوت ولی خاص با ولی عام

ولی خاص و ولی عام دو نهاد مجزا و مکمل در سیستم حمایتی از محجورین هستند که هر یک نقش و قلمرو خاص خود را دارند.

• مصادیق:
  • ولی خاص: شامل پدر، جد پدری و وصی منصوب از سوی آن ها است.
  • ولی عام: عمدتاً به «حاکم» یا در حقوق کنونی به «دادستان» اطلاق می شود.
• حیطه و دایره اختیارات:
  • ولی خاص: ولایت او محدود به محجور خاصی است که تحت سرپرستی او قرار دارد و وظایف او نیز در حدود قانون و مصلحت همان محجور تعریف می شود.
  • ولی عام: ولایت او گسترده تر است و شامل امور عمومی و سرپرستی از محجورینی می شود که فاقد ولی خاص هستند یا ولی خاص آن ها صلاحیت اداره امور را از دست داده است. همچنین، دادستان در مورد اشخاص دیگری مانند غایب مفقودالاثر، جنین و… نیز نقش نظارتی یا سرپرستی موقت را ایفا می کند.
• زمان و شرایط اعمال ولایت:
  • ولی خاص: ولایت او به محض تحقق شرایط (تولد، وصیت) آغاز و تا پایان حجر یا شرایط قانونی دیگر ادامه می یابد.
  • ولی عام: ولایت او زمانی فعال می شود که ولی خاص وجود نداشته باشد یا از صلاحیت ساقط شود. به عبارتی، ولایت عام جنبه تکمیلی و نظارتی دارد و در صورت نبود ولی خاص یا قصور او وارد عمل می شود.

جدول جامع مقایسه ای انواع ولایت

برای درک بهتر تفاوت ها و وجوه تمایز، مقایسه ای جامع از این سه مفهوم حقوقی در جدول زیر ارائه شده است:

معیار مقایسه	ولی قهری	ولی خاص (وصی)	ولی عام (دادستان/حاکم)
تعریف	کسی که به حکم شرع و قانون، ولایت بر محجور (صغیر، سفیه، مجنون متصل به صغر) دارد.	شامل پدر، جد پدری و وصی منصوب از سوی آنها که ولایت بر محجور خاصی را بر عهده دارند.	مرجع قانونی (دادستان) که در موارد عدم وجود ولی خاص یا عدم صلاحیت او، به امور محجورین و برخی دیگر از اشخاص رسیدگی می کند.
مصادیق	پدر و جد پدری	پدر، جد پدری، وصی منصوب از پدر یا جد پدری	دادستان (حاکم شرع)
نحوه کسب ولایت	ذاتی و قانونی (به حکم قانون و شرع، بدون نیاز به اذن)	انتصابی (از طریق وصیت پدر یا جد پدری)	قانونی و قضایی (به حکم قانون و با نظارت دادگاه)
حیطه اختیارات	اداره کلیه امور مالی و غیرمالی محجور با رعایت غبطه و مصلحت او.	اداره امور مالی و غیرمالی محجور بر اساس حدود تعیین شده در وصیت نامه یا قانون، با رعایت غبطه.	نظارت بر امور محجورین، تعیین قیم یا امین برای محجورین بدون ولی خاص یا ولی قصورکار، امور غایب و جنین.
موارد عزل/پایان	محجور شدن خود ولی، خیانت، عدم رعایت غبطه، ناتوانی، بلوغ و رشد یا رفع حجر محجور.	خیانت، عدم رعایت غبطه، ناتوانی، بلوغ و رشد یا رفع حجر محجور. (فوت وصی کننده برای وصی).	با انتصاب ولی یا قیم خاص و رفع نیاز به ولایت عام.

سوالات متداول

در این بخش به برخی از پرسش های رایج در خصوص ولی قهری و ولی خاص پاسخ داده می شود تا ابهامات احتمالی برطرف گردد.

آیا مادر می تواند ولی قهری یا ولی خاص فرزند خود باشد؟

بر اساس قانون مدنی ایران، مادر نمی تواند ولی قهری فرزند خود باشد. ولایت قهری تنها مختص پدر و جد پدری است. همچنین، مادر نمی تواند به عنوان وصی نیز منصوب شود تا عنوان ولی خاص را کسب کند، زیرا وصی تنها توسط پدر یا جد پدری تعیین می گردد. اختیارات مادر در قبال فرزند، در چارچوب «حضانت» و «سرپرستی» است که با ولایت تفاوت دارد.

تفاوت اصلی ولی و قیم چیست؟ چه زمانی قیم منصوب می شود؟

«ولی» (شامل ولی قهری و وصی) فردی است که به حکم قانون یا وصیت پدر/جد پدری، ولایت بر محجور را بر عهده دارد و اعمال او دارای اصالت قانونی است. اما «قیم» فردی است که از سوی دادگاه و به درخواست دادستان یا اشخاص ذی نفع، برای سرپرستی محجوری که فاقد ولی قهری یا وصی است (یا ولی قهری/وصی او فاقد صلاحیت شده)، منصوب می شود. قیمومت، یک نهاد حمایتی تکمیلی است و زمانی مطرح می شود که ولایت قهری یا وصایتی وجود نداشته باشد یا به دلایل قانونی ساقط شده باشد. اختیارات قیم نیز تحت نظارت شدید دادستان و دادگاه است.

آیا ولی قهری می تواند تمام اموال محجور را بفروشد یا به دیگری ببخشد؟

ولی قهری در اداره اموال محجور اختیار گسترده ای دارد، اما این اختیار مطلق نیست و حتماً باید «غبطه و مصلحت محجور» را رعایت کند. فروش تمام اموال محجور، به خصوص اموال غیرمنقول، معمولاً نیاز به دلیل موجه و رعایت مصلحت دارد و در برخی موارد خاص، مانند فروش املاک مهم، ممکن است نیاز به اجازه دادستان نیز باشد. بخشش (هبه) اموال محجور توسط ولی قهری به طور کلی ممنوع است، مگر در شرایط بسیار خاص و با اثبات رعایت کامل مصلحت محجور و با اجازه دادستان. هرگونه اقدام خارج از مصلحت، می تواند منجر به بطلان معامله یا عزل ولی قهری شود.

اگر ولی قهری به وظایف خود عمل نکند یا در حق محجور خیانت کند، چه مراحلی باید طی شود؟

در صورت کوتاهی یا خیانت ولی قهری، افراد نزدیک محجور یا دادستان می توانند مراتب را به دادگاه صالح (دادگاه اقامتگاه محجور) اطلاع دهند. دادگاه به موضوع رسیدگی کرده و در صورت اثبات کوتاهی، عدم رعایت مصلحت یا خیانت، می تواند دستور عزل ولی قهری، تحدید اختیارات او یا ضم امین را صادر کند و در نهایت، برای محجور، «قیم» منصوب نماید. مواد ۱۱۸۴ تا ۱۱۸۷ قانون مدنی به طور مفصل به این موارد پرداخته اند.

در صورت فوت همزمان پدر و جد پدری، چه کسی سرپرست محجور می شود؟

در صورتی که پدر و جد پدری هر دو فوت کرده باشند و هیچ وصی ای نیز از سوی آن ها برای محجور تعیین نشده باشد، یا اگر وصی منصوب نیز فوت کرده یا فاقد صلاحیت باشد، محجور بدون ولی خواهد ماند. در چنین شرایطی، دادستان وظیفه دارد برای محجور، درخواست «نصب قیم» از دادگاه کند. دادگاه نیز پس از بررسی، فرد صالحی را به عنوان قیم تعیین خواهد کرد.

آیا برای شروع ولایت قهری نیاز به حکم دادگاه یا ثبت رسمی است؟

خیر، همانطور که از عنوان «قهری» پیداست، ولایت پدر و جد پدری به حکم قانون و شرع ایجاد می شود و برای شروع آن نیازی به حکم دادگاه یا ثبت رسمی نیست. این ولایت به محض تولد فرزند و محجور بودن او (صغر، جنون یا سفه متصل به صغر) به طور خودکار آغاز می شود. با این حال، در صورت بروز اختلاف یا نیاز به اثبات ولایت در مراجع قضایی، مدارک هویتی محجور و ولی قهری کافی خواهد بود.

اگر بین پدر و جد پدری در اداره امور محجور اختلاف نظر باشد، حق تقدم با کیست؟

قانون مدنی در مورد تقدم ولایت پدر یا جد پدری، صراحتاً حق تقدم را به هیچ یک از آن ها نداده و هر دو را در عرض هم ولی قهری می داند. در عمل و عرف، معمولاً پدر مسئول اصلی اداره امور فرزند است، اما جد پدری نیز به عنوان ولی قهری صلاحیت دارد. در صورت بروز اختلاف نظر جدی که به مصلحت محجور آسیب برساند، دادستان یا هر یک از نزدیکان محجور می تواند از دادگاه درخواست کند تا به موضوع رسیدگی کرده و در صورت لزوم، دستورهای لازم را برای حفظ مصلحت محجور صادر نماید، یا حتی در صورت عدم تفاهم و ضرر به محجور، به طور موقت امین تعیین شود.

آیا ولی قهری می تواند برای فرزند خود، وصی تعیین کند؟

بله، پدر یا جد پدری به عنوان ولی قهری، این اختیار را دارند که برای اداره امور فرزند محجور خود (پس از فوت خودشان) «وصی» تعیین کنند. این امر از طریق تنظیم وصیت نامه صورت می گیرد. اما این وصایت تنها زمانی نافذ است که پدر یا جد پدری که وصیت کرده، فوت کرده باشد و اگر هر دو ولی قهری (پدر و جد پدری) زنده باشند، هیچ یک نمی تواند برای بعد از فوت دیگری وصی تعیین کند، بلکه وصیت باید برای بعد از فوت خود وصیت کننده باشد.

نتیجه گیری

درک صحیح مفاهیم ولی قهری و ولی خاص از ارکان اصلی نظام حقوقی خانواده در ایران است که برای حمایت از حقوق و منافع اشخاص محجور (صغار، مجانین و سفها) طراحی شده است. ولی قهری که شامل پدر و جد پدری می شود، به حکم قانون و شرع ولایت ذاتی بر محجورین را بر عهده دارد و موظف به اداره امور مالی و غیرمالی آن ها با رعایت کامل غبطه و مصلحت است. در مقابل، ولی خاص دایره ای وسیع تر را در بر می گیرد که علاوه بر پدر و جد پدری، وصی منصوب از سوی آن ها را نیز شامل می شود. هرچند ولی قهری و وصی هر دو از مصادیق ولی خاص هستند، اما در مبنای ولایت (ذاتی در برابر انتصابی) و زمان اعمال آن تفاوت دارند.

هدف غایی قانون گذار از تدوین این مقررات، تضمین یک زندگی آبرومند و حفاظت از دارایی های محجورین است. این نهادهای حمایتی، اطمینان می دهند که حتی در نبود توانایی فرد برای تصمیم گیری، سرپرست صالحی برای او وجود خواهد داشت. با این حال، نظارت بر عملکرد این اولیا، به ویژه در موارد عدم رعایت مصلحت یا خیانت در امانت، از اهمیت بالایی برخوردار است. در مواجهه با پیچیدگی های حقوقی مربوط به ولایت و سرپرستی محجورین، توصیه می شود همواره از مشاوره حقوقی تخصصی بهره مند شوید تا از تضییع حقوق محجور جلوگیری شود و بهترین تصمیمات قانونی اتخاذ گردد.