عوامل به وجود آورنده بهمن

حضور در محیط های کوهستانی پوشیده از برف با زیبایی های خیره کننده خود همواره با چالش ها و خطراتی همراه است. یکی از جدی ترین این خطرات پدیده بهمن است که می تواند در یک لحظه شرایط را کاملاً دگرگون کند. درک عمیق از عوامل و شرایطی که منجر به وقوع بهمن می شوند اولین و مهم ترین گام برای حفظ ایمنی در این محیط ها و کاهش ریسک قرار گرفتن در معرض این پدیده طبیعی و قدرتمند است.

تشکیل بهمن

بهمن در واقع حرکت ناگهانی و سریع توده ای بزرگ از برف بر روی یک شیب کوهستانی است. این پدیده زمانی رخ می دهد که لایه های برف روی هم انباشته شده به نقطه ای از ناپایداری می رسند. عوامل متعددی می توانند این ناپایداری را ایجاد یا تشدید کنند. هنگامی که نیروی وارد بر توده برف (ناشی از وزن خود برف برف تازه باد یا عوامل خارجی) بر نیروی مقاومت آن (چسبندگی بین بلورها و لایه های برف) غلبه کند بهمن آغاز می شود.

تشکیل بهمن نیازمند وجود شیب کافی و انباشت برف است. اما صرف وجود این دو عامل به معنی وقوع بهمن نیست. شرایط محیطی مانند دما باد نوع بلورهای برف و نحوه قرارگیری لایه ها روی هم نقش حیاتی در پایداری یا ناپایداری توده برف ایفا می کنند. یک عامل خارجی هرچند کوچک می تواند ماشه شروع حرکت این توده ناپایدار باشد.

انواع بهمن

بهمن ها را می توان بر اساس ویژگی های برف و نحوه شروع حرکت به انواع مختلفی دسته بندی کرد. شناخت این انواع به درک بهتر مکانیزم وقوع و خطرات هر کدام کمک می کند. دو نوع اصلی بهمن که بیشترین اهمیت را دارند بهمن سست و سبک (یا پودری) و بهمن صفحه ای (یا تخته ای) هستند که از نظر ساختار و نحوه حرکت تفاوت های قابل توجهی دارند.

بهمن از نوع سست و سبک

این نوع بهمن معمولاً در اثر ناپایداری در لایه های سطحی و تازه برف ایجاد می شود. بلورهای برف در این حالت چسبندگی کمی به یکدیگر دارند و به راحتی از هم جدا می شوند. بهمن سست اغلب از یک نقطه کوچک شروع شده و با حرکت به سمت پایین حجم بیشتری از برف را درگیر کرده و شکل مخروطی یا شبیه حرف V به خود می گیرد. این نوع بهمن معمولاً در هنگام بارش برف یا بلافاصله پس از آن به خصوص در شرایط باد کم رخ می دهد.

بهمن از نوع صفحه ای یا تخته ای

بهمن صفحه ای خطرناک ترین نوع بهمن برای انسان ها محسوب می شود و بیشترین آمار تلفات ناشی از آن است. این بهمن زمانی اتفاق می افتد که یک لایه منسجم و با چسبندگی خوب از برف (صفحه برف) روی یک لایه ضعیف تر و ناپایدارتر (معمولاً در عمق کمتر) قرار گرفته باشد. شکست در لایه ضعیف تر باعث می شود صفحه رویی به صورت یکپارچه شکسته شده و روی شیب حرکت کند. وجود خط شکست مشخص در بالای محل شروع بهمن (تاج بهمن) نشانه بارز این نوع بهمن است.

مهم ترین عوامل وقوع بهمن

وقوع بهمن نتیجه تعامل پیچیده ای از عوامل مختلف است. این عوامل شامل ویژگی های فیزیکی منطقه شرایط آب و هوایی و وضعیت لایه های برف می شوند. درک چگونگی تاثیر هر یک از این عوامل بر پایداری توده برف برای پیش بینی و اجتناب از بهمن ضروری است. در ادامه به بررسی مهم ترین این عوامل می پردازیم.

بستر مناسب

نوع بستر و عوارض زمین نقش مهمی در شروع و حرکت بهمن دارند. دامنه های یک دست و بدون مانع دهلیزها و یال هایی که به شیب های تند ختم می شوند بسترهای مناسبی برای تجمع و حرکت برف و وقوع بهمن محسوب می شوند. صخره ها درختان و سایر موانع طبیعی می توانند به عنوان ترمز عمل کرده و از حرکت توده برف جلوگیری کنند یا سرعت آن را کاهش دهند. همچنین وجود یک لایه یخ زده یا سخت روی سطح برف قدیمی می تواند باعث عدم چسبندگی برف تازه به آن شده و بستر مناسبی برای لغزش لایه جدید فراهم کند.

زاویه و زاویه شیب برای حرکت بهمن

شیب دامنه مهم ترین عامل فیزیکی در وقوع بهمن است. حرکت توده برف معمولاً در شیب های بالاتر از ۳۰ درجه آغاز می شود. خطرناک ترین شیب برای وقوع بهمن های بزرگ و سریع شیب های بین ۳۵ تا ۴۵ درجه است که به عنوان شیب بحرانی شناخته می شود و بیشترین تعداد بهمن در این محدوده شیب رخ می دهد. در شیب های بسیار تندتر (بالاتر از ۴۵-۵۰ درجه) برف معمولاً به صورت پیوسته و در حجم های کوچک تر فرو می ریزد و کمتر بهمن های بزرگ و صفحه ای تشکیل می شود.

بارش برف موثر در شروع بهمن

بارش برف تازه به خصوص اگر در مدت زمان کوتاهی حجم زیادی از برف ببارد (مثلاً ۲۰ سانتی متر یا بیشتر در ۲۴ ساعت) به طور قابل توجهی خطر وقوع بهمن را افزایش می دهد. برف تازه وزن اضافه ای بر لایه های زیرین وارد می کند و اگر چسبندگی بین بلورهای برف تازه یا بین لایه تازه و لایه قدیمی ضعیف باشد احتمال لغزش و شروع بهمن به شدت بالا می رود. نرخ بارش نیز مهم است؛ بارش شدید با نرخ ۲ سانتی متر در ساعت یا بیشتر به سرعت لایه های ناپایدار ایجاد می کند.

بارش باران موثر در آغاز بهمن

بارش باران بر روی برف می تواند یکی از عوامل اصلی در شروع بهمن به ویژه بهمن های مرطوب باشد. قطرات آب در ساختار بلورهای برف نفوذ کرده و باعث سنگین تر شدن توده برف می شوند. این افزایش وزن فشار بر لایه های زیرین را بیشتر می کند. علاوه بر این آب می تواند چسبندگی بین بلورها یا لایه های مختلف برف را کاهش دهد و در نتیجه مقاومت توده برف در برابر حرکت را کم کند. سرعت نفوذ آب در برف گرم بیشتر از برف سرد است و خطر بهمن های بارانی را در دماهای نزدیک به انجماد افزایش می دهد.

تابش نور خورشید

تابش نور خورشید می تواند تاثیر دوگانه ای بر پایداری توده برف داشته باشد. در برخی شرایط گرمای خورشید باعث ذوب شدن سطحی برف و سپس یخ زدن آن در شب می شود که این فرآیند می تواند به استحکام و تراکم لایه های سطحی کمک کند. با این حال گرمای بیش از حد خورشید به خصوص در دامنه های آفتاب گیر و در فصل بهار می تواند باعث ذوب شدن برف در عمق یا در سطح تماس با لایه های زیرین شده و با کاهش چسبندگی زمینه را برای وقوع بهمن های مرطوب فراهم کند. شکل محدب دامنه می تواند باعث کش آمدن برف و گسست در اثر گرما شود.

درجه حرارت برف

دمای برف و تغییرات آن نقش حیاتی در فرآیندهای دگرگونی و استحکام بخشی یا تضعیف لایه های برف دارد. دماهای پایین باعث حفظ ساختار بلورهای اولیه و چسبندگی کمتر می شوند که این شرایط می تواند لایه های ضعیف ایجاد کند. افزایش دما به ویژه دماهای نزدیک به صفر درجه سانتی گراد می تواند باعث ذوب و یخ زدن مجدد شود که در صورت تکرار استحکام کلی برف را افزایش می دهد. اما افزایش ناگهانی دما یا وجود دمای بالا در لایه های زیرین می تواند لایه های ضعیف و مستعد شکست ایجاد کند.

تغییر دمای ناگهانی

تغییرات ناگهانی دما به خصوص افزایش ناگهانی دما می تواند باعث ناپایداری در توده برف شود. به عنوان مثال پس از یک دوره هوای سرد و بارش برف ورود ناگهانی هوای گرم یا تابش شدید خورشید می تواند باعث ذوب سریع لایه های سطحی یا ایجاد رطوبت در عمق شود. همچنین پوشش ابری می تواند با به دام انداختن گرمای منعکس شده از سطح برف یا جلوگیری از اتلاف حرارت در شب دمای برف را بالا نگه دارد و فرآیندهای ناپایداری را تسریع کند.

لایه های برف

توده برف روی شیب کوهستان اغلب از لایه های متعددی تشکیل شده است که هر کدام در زمان های مختلف و در شرایط آب و هوایی متفاوتی باریده اند. این لایه ها ممکن است از نظر نوع بلورها چگالی درجه حرارت و استحکام با یکدیگر تفاوت داشته باشند. وجود یک لایه ضعیف (مانند برف پودری برف سطحی دگرگون شده یا لایه ای مرطوب) در زیر یک لایه قوی تر و منسجم تر می تواند زمینه اصلی وقوع بهمن صفحه ای باشد. شکست در این لایه ضعیف باعث لغزش لایه یا لایه های بالایی می شود.

باد دلیلی بر ایجاد بهمن

باد یکی از مهم ترین عوامل در توزیع مجدد برف و تشکیل لایه های ناپایدار است. باد می تواند برف پودری را از مناطق در معرض باد جمع آوری کرده و در مناطق پشت به باد (مانند پشت یال ها یا دره ها) انباشته کند. این انباشت سریع برف توسط باد منجر به تشکیل صفحات متراکم از برف (Wind Slab) می شود که چسبندگی ضعیفی به لایه های زیرین دارند. این صفحات بادی بسیار مستعد شکست و ایجاد بهمن صفحه ای هستند.

وزن مخصوص بلورها

وزن مخصوص یا چگالی برف به نوع بلورها و میزان فشردگی آن ها بستگی دارد. برف تازه پودری وزن مخصوص کمی دارد در حالی که برف مرطوب یا برف متراکم شده توسط باد یا دگرگونی وزن مخصوص بیشتری دارد. لایه هایی با وزن مخصوص متفاوت که روی هم قرار گرفته اند می توانند ناپایداری ایجاد کنند. به عنوان مثال یک لایه سنگین روی یک لایه سبک و ضعیف تر فشار زیادی وارد کرده و احتمال شکست را افزایش می دهد. نوع بلورها و نحوه اتصال آن ها به هم استحکام لایه برف را تعیین می کند.

ارتعاش و عامل صدا

ارتعاشات و صداهای بلند می توانند به عنوان عامل محرک (Trigger) عمل کرده و باعث شروع حرکت بهمن در یک توده برف ناپایدار شوند. این ارتعاشات می توانند ناشی از فعالیت های انسانی مانند اسکی کردن کوهنوردی عبور وسایل نقلیه موتوری (مانند اسنوموبیل) یا حتی انفجار کنترل شده باشند. در شرایط بسیار ناپایدار حتی صداهای بلند مانند فریاد زدن شدید یا صدای رعد و برق نیز گزارش شده که بهمن را تحریک کرده اند اگرچه این موارد کمتر رایج هستند.

زمان بارش برف

مدت زمانی که از آخرین بارش برف می گذرد عامل مهمی در پایداری توده برف است. بلافاصله پس از یک بارش سنگین به خصوص در ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول توده برف بیشترین ناپایداری را دارد زیرا لایه های جدید هنوز به خوبی با لایه های قدیمی پیوند برقرار نکرده اند و فرآیندهای ته نشینی و استحکام بخشی کامل نشده اند. با گذشت زمان و تاثیر عواملی مانند دما باد و تابش خورشید توده برف به تدریج مستحکم تر می شود مگر اینکه عوامل جدیدی مانند بارش تازه یا تغییرات دمایی شدید باعث ناپایداری مجدد شوند.

شرایط وقوع بهمن

وقوع بهمن معمولاً نیازمند ترکیب چندین عامل است. این پدیده زمانی رخ می دهد که یک توده برف روی شیب مناسب (معمولاً ۳۰ تا ۴۵ درجه) به نقطه ای از ناپایداری می رسد. این ناپایداری می تواند ناشی از انباشت سریع برف تازه وجود لایه های ضعیف در ساختار برف تاثیر باد بر تشکیل صفحات بادی یا تغییرات دمایی باشد که چسبندگی برف را کاهش می دهد. در این شرایط ناپایدار یک عامل محرک مانند وزن یک فرد بارش بیشتر برف یا حتی ارتعاشات می تواند تعادل را بر هم زده و باعث شروع حرکت توده برف شود.

نشانه های هشدار دهنده بهمن

توجه به نشانه های هشدار دهنده در محیط کوهستان پوشیده از برف می تواند به تشخیص شرایط خطرناک کمک کند. این نشانه ها شامل مشاهده بهمن های اخیر در مناطق مشابه شنیدن صدای فروریختن یا نشست برف (صدای «وومپ» یا «هومپ») مشاهده ترک در سطح برف به خصوص در اطراف رد پا یا اسکی و احساس پوکی یا توخالی بودن زیر پا هنگام حرکت روی برف است. همچنین بارش سنگین برف تازه تغییرات سریع دما و وزش باد شدید که باعث انباشت برف می شود از عوامل افزایش دهنده خطر هستند که باید به آن ها توجه کرد.

نکات ایمنی برای پیش گیری و کاهش خطرات بهمن

برای کاهش خطر بهمن در محیط های کوهستانی برفی رعایت نکات ایمنی حیاتی است. قبل از ورود به منطقه پیش بینی وضعیت آب و هوا و گزارش های بهمن منطقه را بررسی کنید. از انتخاب مسیرهایی با شیب خطرناک (۳۰ تا ۴۵ درجه) یا مناطقی که نشانه های هشدار دهنده بهمن در آن ها دیده شده خودداری کنید. همیشه همراه با افراد دیگر حرکت کرده و از تجهیزات ایمنی بهمن مانند دستگاه زنده یاب بهمن (Beacon) بیلچه و پروب استفاده کنید. در صورت امکان آموزش های تخصصی بهمن شناسی را بگذرانید و دانش خود را به روز نگه دارید.

میزان زنده ماندن در بهمن

شانس زنده ماندن در بهمن به عوامل متعددی بستگی دارد از جمله مدت زمان مدفون شدن زیر برف عمق مدفون شدن و وجود فضای تنفس. آمارها نشان می دهند که شانس زنده ماندن در ۱۵ دقیقه اول پس از مدفون شدن نسبتاً بالاست اما پس از ۳۰ دقیقه به شدت کاهش می یابد عمدتاً به دلیل خفگی و سرمازدگی. افرادی که به صورت سطحی مدفون شده اند یا توانسته اند فضای تنفس ایجاد کنند شانس بیشتری برای بقا دارند. سرعت عمل تیم نجات و همراهان مجهز به تجهیزات جستجو و نجات نیز در افزایش شانس زنده ماندن بسیار موثر است.

بهمن چیست؟

بهمن حرکت ناگهانی و سریع توده ای بزرگ از برف بر روی یک شیب کوهستانی است که در اثر ناپایداری در لایه های برف و تحریک یک عامل خارجی رخ می دهد.

بهمن چگونه اتفاق می افتد؟

بهمن زمانی اتفاق می افتد که نیروی گرانش بر توده برف ناپایدار روی شیب بر نیروی مقاومت داخلی برف غلبه کند و یک عامل محرک باعث شروع حرکت شود.

سقوط بهمن به چه علتی است؟

سقوط بهمن به علت ترکیبی از شرایط محیطی (شیب مناسب لایه بندی ناپایدار برف آب و هوا) و یک عامل محرک (مانند وزن برف تازه باد یا فعالیت انسان) است.

اگر گرفتار بهمن شدیم چکار کنیم؟

اگر گرفتار بهمن شدید سعی کنید با حرکت دست و پا روی سطح برف بمانید. قبل از مدفون شدن عمیق یک فضای تنفس جلوی صورت خود ایجاد کنید و یک دست را به سمت بالا نگه دارید.

در زمان بهمن برای نجات دیگران چکار کنیم؟

اگر همراهان شما گرفتار بهمن شدند بلافاصله با استفاده از دستگاه زنده یاب پروب و بیلچه اقدام به جستجو کنید. زمان حیاتی است؛ هرچه سریع تر عمل کنید شانس نجات بیشتر است.

توان تخریب بهمن چقدر است؟

توان تخریب بهمن بسیار بالاست. بهمن های بزرگ می توانند با سرعت زیاد حرکت کرده درختان بزرگ را ریشه کن کرده صخره ها را جابجا کرده و سازه ها را تخریب کنند.

انواع بهمن چیست؟

انواع اصلی بهمن شامل بهمن سست و سبک (پودری) و بهمن صفحه ای (تخته ای) است که از نظر ساختار و نحوه شروع حرکت تفاوت دارند.

جهت جغرافیایی چه اثری در ایجاد بهمن دارد؟

جهت جغرافیایی (جهت شیب) بر میزان تابش نور خورشید و در نتیجه بر دمای برف و فرآیندهای دگرگونی آن تاثیر می گذارد که این خود بر پایداری یا ناپایداری لایه های برف موثر است.

عوامل انسانی و حیوانی چگونه بر شروع بهمن موثر است؟

فعالیت های انسانی مانند اسکی کوهنوردی یا عبور وسایل نقلیه و حتی حرکت حیوانات می توانند با وارد کردن وزن اضافی یا ایجاد ارتعاش به عنوان عامل محرک باعث شروع بهمن در توده برف ناپایدار شوند.